Myanmar không xa lạ gì với chế độ quân sự độc tài và những hạn chế về truyền thông nhưng trong một thập kỷ ngắn ngủi, từ năm 2011 đến năm 2021, đất nước này bắt đầu vươn lên thoát khỏi vòng xoáy đen tối của năm thập kỷ bị thống trị bởi báo chí và phát thanh truyền hình tồi tệ và kiểm duyệt của nhà nước để bước vào thế giới của thế kỷ XXI với sự phổ biến của điện thoại di động và các phương tiện truyền thông xã hội. Thẻ SIM điện thoại di động, vốn có giá vài nghìn đô la vào những năm 2000 dưới chế độ quân sự, đã giảm xuống còn 1,50 đô la Mỹ trong nửa cuối năm 2014 khi các công ty nước ngoài đầu tiên bắt đầu hoạt động tại quốc gia này. Facebook trên điện thoại di động đã trở thành công cụ giao tiếp thực tế trong nước – vượt qua cả email và mạng điện thoại cố định – và cũng là nguồn tin tức chính (Simpson 2019).
Môi trường truyền thông tự do mà không được kiểm soát này mang lại những lợi ích kinh tế và xã hội to lớn, nhưng cũng dẫn đến sự gia tăng của các ngôn từ kích động thù địch nhằm vào các nhóm thiểu số, đặc biệt là người Rohingya (Simpson và Farrelly 2021b). Tuy nhiên, việc tiếp cận những công nghệ này, cùng với một thập kỷ cải cách kinh tế và chính trị, đã tạo ra một quỹ đạo hướng tới một xã hội cởi mở, dân chủ và minh bạch hơn, mặc dù bắt đầu từ nên tảng rất thấp.
Sự tiến bộ này đã sụp đổ vào ngày 1 tháng 2 năm 2021 khi quân đội phế truất chính phủ thuộc Liên đoàn Quốc gia vì Dân chủ (NLD), chính phủ này đã được bầu lại trong sự ủng hộ của đại đa số cử tri tháng 11 trước đó. Sáng hôm đó, quân đội đã bắt giữ Cố vấn Nhà nước Aung San Suu Kyi, tổng thống cùng các nghị sĩ và nhà hoạt động NLD khác và sau đó là tiếp quản bộ máy chính phủ. Sau đó diễn ra các cuộc biểu tình quần chúng trên khắp đất nước sau khi có lệnh cấm và hạn chế mạng xã hội cũng như đàn áp trên diện rộng. Những điều này đã cấu thành tội ác chiến tranh và tội ác chống lại loài người (Andrews 2022; Fortify Rights 2022; Human Rights Watch 2021; Simpson 2021a).
Một Luật An ninh mạng mới đã được xây dựng dưới thời chính phủ NLD và quân đội, Hội đồng Hành chính Nhà nước (SAC), đã đưa ra bản dự thảo để lấy ý kiến ngay sau cuộc đảo chính. Đã có những chỉ trích đáng kể từ các nhóm doanh nghiệp và tổ chức phi chính phủ nhưng lại một bản dự thảo cập nhật mới, được phát hành vào đầu năm 2022, thậm chí còn tồi tệ hơn (Free Expression Myanmar 2022). Có sự phản đối gay gắt trong nước và quốc tế đối với dự thảo mới và tại thời điểm viết bài (tháng 6 năm 2022), những phản hồi này vẫn đang trong quá trình xem xét của ủy ban an ninh mạng của SAC. Bài viết này cung cấp một lịch sử ngắn gọn về việc kiểm duyệt và hạn chế phương tiện truyền thông ở Myanmar và phân tích các tác động nhân quyền của dự thảo Luật An ninh mạng mới.
Kiểm duyệt trước cuộc đảo chính năm 2021
Từ một cuộc đảo chính quân sự vào năm 1962 cho đến năm 2011, Myanmar đã trải qua nhiều giai đoạn khác nhau của chế độ quân sự độc tài. Không có nhật báo tư nhân nào vì các nhà điều hành truyền thông tư nhân, nhà xuất bản, nhạc sĩ và nghệ sĩ đều bị yêu cầu là phải gửi tác phẩm của họ đến Ban giám sát báo chí để kiểm duyệt trước khi xuất bản nhằm đảm bảo rằng chúng không chứa những lời chỉ trích quân đội hoặc chính phủ. Có những giới hạn nghiêm ngặt về những gì có thể được xuất bản. Ví dụ, sau khi bà Aung San Suu Kyi trở nên nổi bật trong cuộc biểu tình toàn quốc năm 1988, bất kỳ thông tin nào liên quan đến bà trong một ấn phẩm sẽ bị xóa hoặc viết lại. Truyền hình và báo chí phần lớn là cơ quan của nhà nước.
Điện thoại di động và thẻ SIM, mặc dù là có sẵn, nhưng rất đắt. Điện thoại cố định bị hạn chế về mức độ và hiệu quả và Internet thì cực kỳ chậm, đắt tiền và hầu như không được sử dụng.
Năm 2010, các cuộc bầu cử quốc gia được tổ chức theo Hiến pháp năm 2008 mới do quân đội ban hành. Đây là cuộc bầu cử đầu tiên kể từ cuộc bầu cử được tổ chức vào năm 1990, NLD giành chiến thắng nhưng bị quân đội phớt lờ. Năm 2010 Aung San Suu Kyi bị quản thúc tại gia và NLD bị tẩy chay các cuộc bầu cử. Do đó, không ngạc nhiên khi các cuộc bầu cử đã giành chiến thắng bởi USDP vốn được quân đội hậu thuẫn và được cựu tướng Thein Sein lãnh đạo. Ông đã trở thành tổng thống khi chính phủ nhậm chức vào tháng 4 năm 2011. Tuy nhiên, bất ngờ hơn, Thein Sein đã mở ra một kỷ nguyên cải cách kinh tế và chính trị đưa Myanmar trở lại quỹ đạo của sân khấu toàn cầu.
Vào tháng 8 năm 2012, chính phủ bãi bỏ luật kiểm duyệt trước và vào ngày 1 tháng 4 năm 2013, nhật báo tư nhân đầu tiên trong nửa thế kỷ đã xuất hiện trên các sạp báo. Các luật được thông qua đã hợp pháp hóa cuộc biểu tình và tổ chức công đoàn. Một luật mới khác đã mở cửa cho các nhà khai thác viễn thông quốc tế và tập đoàn Ooredoo thuộc sở hữu của Qatar và tập đoàn Telenor thuộc sở hữu của Na Uy đã bắt đầu hoạt động điện thoại di động vào tháng 8 và tháng 9 năm 2014, giúp giảm đáng kể chi phí sử dụng điện thoại di động và tăng đáng kể vùng phủ sóng quốc gia.
Gần như chỉ sau một đêm, mọi người đều được ‘kết nối’, và Facebook trở thành nền tảng truyền thông thống trị trong nước. Môi trường mới mang lại những lợi ích to lớn về xã hội, chính trị và kinh tế nhưng cũng là cơ hội mới cho các tổ chức còn phôi thai và phần lớn chưa được kiểm soát cũng như các phương tiện truyền thông để tung ra chủ nghĩa sô vanh chống lại các dân tộc thiểu số, đặc biệt là người Rohingya (Simpson và Farrelly 2021a).
Bạo lực cộng đồng đã bùng phát ở Bang Rakhine vào năm 2012, những thường dân Rakhine là thủ phạm chính của bạo lực chống lại người Rohingya và các dân tộc thiểu số Hồi giáo khác. Vào thời điểm đó, những câu chuyện, lời đồn đại và lời nói bóng gió chủ yếu được lan truyền bằng cách truyền miệng. Phương tiện truyền thông xã hội trực tuyến đã cung cấp một nền tảng nhanh chóng và dễ dàng hơn rất nhiều để phổ biến tin tức giả mạo và lời nói gây thù hằn trên quy mô quốc gia, điều này đã để lại hậu quả tai hại cho người Rohingya vào năm 2017 (Simpson và Farrelly 2020).
Aung San Suu Kyi và NLD đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 2015 và hy vọng rất cao rằng nhiệm kỳ 5 năm của chính phủ này sẽ dẫn đến việc nới lỏng đáng kể đối với các hạn chế chính trị và kinh tế.
Tuy nhiên, những kỳ vọng này đã bị tiêu tan vì NLD trong chính phủ thể hiện là nhạy cảm đối với những lời chỉ trích từ các nhà báo hoặc tổ chức phi chính phủ giống như chính phủ trước đây. Nó thất bại trong việc truy tố theo luật an ninh thời thuộc địa hoặc quân sự, chẳng hạn như Đạo luật Bí mật Chính thức, đối với các nhà báo đoạt giải Pulitzer, những người này nêu các hành vi vi phạm nhân quyền đối với người Rohingya (Shoon Naing và Lewis 2019). Nó khiến các luật bảo mật lạc hậu gần đây hầu như là hoàn thiện, trong đó có cả Luật Viễn thông 2013, mục 66 (d) được sử dụng để ngăn chặn bất đồng chính kiến. Cả chính phủ NLD và quân đội tiếp tục triển khai các luật bán độc tài này để bịt miệng những người chỉ trích họ (Simpson và Farrelly 2021b).
Hơn nữa, chính phủ NLD đã hỗ trợ tình trạng mất internet ở Bang Rakhine phía tây Myanmar, nơi quân đội đang xung đột với Quân đội Rakhine Arakan của người dân tộc thiểu số. Một số khu vực này là nơi sinh sống của người Rohingya, những người đã phải di dời trong cuộc diệt chủng năm 2017. Tình trạng mất điện ở những khu vực này càng làm trầm trọng thêm những khó khăn mà các cơ quan viện trợ, truyền thông, giám sát nhân quyền và người dân thường phải đối mặt trong việc thực hiện các hoạt động hợp pháp của họ (Simpson 2019).
Sự thiếu nhiệt tình của Aung San Suu Kyi trong việc ủng hộ các nguyên tắc cơ bản của quy tắc dân chủ, chẳng hạn như phương tiện truyền thông tự do, truy cập internet và hoạt động xã hội dân sự, cho thấy làa đáng thất vọng nhưng bà vẫn là một nhà lãnh đạo được bầu cử dân chủ, người chịu trách nhiệm trước một quốc hội được bầu chọn.
Kỷ nguyên cải cách này cho phép các tổ chức phi chính phủ địa phương như Phandeeyar, Free Expression Myanmar (FEM), Tổ chức Phát triển CNTT-TT Myanmar và Trung tâm Trách nhiệm Kinh doanh Myanmar hợp tác cùng nhau để chống lại sự cố mất internet vì mất điện và chống lại tin tức giả mạo và bảo vệ quyền kỹ thuật số thông qua các sự kiện như Quyền kỹ thuật số hàng năm Diễn đàn ((Myanmar Centre for Responsible Business 2020). Tuy nhiên, cuộc đảo chính quân sự ngày 1 tháng 2 năm 2021 đã khiến phần lớn hoạt động này bị dừng lại.
Hạn chế mạng kể từ cuộc đảo chính
Khi cuộc đảo chính diễn ra, mọi người bắt đầu tổ chức chống lại quân đội trên Facebook và các phương tiện truyền thông xã hội khác và một trang bất tuân dân sự mới nhanh chóng thu hút 200.000 người theo dõi. Kết quả là, hai ngày sau cuộc đảo chính, quân đội đã cấm Facebook và WhatsApp ở Myanmar, tương đương với việc cấm Internet (Potkin 2021). Hai ngày sau, sau khi người dùng chuyển sang các ứng dụng thay thế để tổ chức và kích động, quân đội đã chỉ thị cho các nhà cung cấp dịch vụ di động chặn quyền truy cập vào Twitter và Instagram (DW 2021). Người dân ở Myanmar đã có thể vượt qua các hạn chế truy cập các ứng dụng và trang web truyền thông xã hội thông qua việc sử dụng Mạng riêng ảo (VPN), mạng này ẩn luồng dữ liệu và cho phép mọi người truy cập nội dung bị chặn hoặc giao tiếp riêng tư.
Kể từ sau cuộc đảo chính, mạng internet và điện thoại di động đã bị đóng cửa định kỳ, trên toàn quốc hoặc tại các khu vực địa phương, để đáp lại các cuộc biểu tình và hành động của phe đối lập cũng như là để che giấu các hành vi vi phạm nhân quyền của quân đội như bắt giữ, giam giữ và tra tấn tùy tiện. (Access Now 2022b; Nachemson 2021).
Chính quyền cũng hủy bỏ các biện pháp bảo vệ trước đây đã tồn tại theo Luật Bảo vệ quyền riêng tư và an ninh của công dân và ‘loại bỏ các biện pháp bảo vệ cơ bản bao gồm … quyền không bị giám sát, tìm kiếm và bắt giữ một cách không có bảo đảm’ (International Commission of Jurists and Human Rights Watch2021) .
Quân đội đã ra lệnh cho các nhà khai thác viễn thông, bao gồm Telenor và Ooroodoo, bàn giao dữ liệu khách hàng và cài đặt công nghệ cho phép giám sát người dùng. Telenor, thường được coi là nhà điều hành điện thoại di động tiến bộ nhất, đã thông báo rằng họ sẽ rời khỏi đất nước vào giữa năm 2021 vì các yêu cầu mới vi phạm luật châu Âu và gây khó khăn cho hoạt động (Potkin và Mcpherson 2021).
Trong khi các nhà hoạt động tranh cãi chống lại các công ty quốc tế đang kinh doanh tại Myanmar, thì Telenor phải đối mặt với áp lực phải ở lại đất nước vì đây là mạng điện thoại di động duy nhất do phương Tây sở hữu, nó là mạng mà các nhà hoạt động chủ yếu sử dụng. Cuối cùng, nó đã được mua lại bởi nhà đầu tư có trụ sở tại Lebanon là M1 Group, người được yêu cầu hợp tác với một nhà đầu tư địa phương. Shwe Byain Phyu có liên kết quân sự trở thành chủ sở hữu đa số mới và công ty này được tái thành lập vào tháng 6 năm 2022 với tên gọi ATOM. Trong khi ATOM thông báo rằng ‘người dùng sẽ được bảo vệ theo luật trong nước và luật quốc tế về an ninh cá nhân’, vấn đề là chính quyền đã yêu cầu các mạng điện thoại di động xâm phạm an ninh của người dùng bằng cách chuyển giao dữ liệu và giám sát hoạt động của họ (Bangkok Post 2021; Eleven 2022; Justice for Myanmar 2022).
Dự thảo Luật An ninh mạng
Tiếp theo vấn đề về dự thảo Luật An ninh mạng ngay sau cuộc đảo chính, SAC đã đưa ra dự thảo sửa đổi để lấy ý kiến vào tháng 1 năm 2022 (State Administration Council 2022). Các vấn đề với dự thảo mới nhanh chóng trở nên rõ ràng, vì không có vấn đề nào trong dự thảo trước đó được giải quyết và lại còn thêm vào nhiều hạn chế hơn. Luật được đề xuất vi phạm hầu như tất cả các quyền kỹ thuật số được quốc tế công nhận, không có quyền riêng tư, các quyết định và hình phạt tùy tiện và đột xuất được tích hợp trong hệ thống này. Luật sẽ cho phép SAC truy cập vào dữ liệu người dùng, chặn các trang web, ra lệnh tắt internet và truy tố những người chỉ trích, những người sẽ có ít quyền truy cập pháp lý (Access Now 2022a; Human Rights Watch 2022; Myanmar Center for Responsible Business 2022).
Các điều khoản chủ chốt mới trong bản dự thảo cập nhật đã hình sự hóa việc sử dụng VPN, loại bỏ nhu cầu bằng chứng khách quan trong quá trình thử nghiệm và yêu cầu các nhà cung cấp dịch vụ trực tuyến chặn hoặc xóa bỏ những lời chỉ trích trực tuyến đối với SAC, các nhà lãnh đạo và các thành viên của quân đội.
Một tuyên bố chung của mười phòng thương mại quốc tế vào tháng 1 năm 2022 cho rằng dự thảo luật ,
làm gián đoạn luồng thông tin tự do và có tác động trực tiếp đến khả năng hoạt động hợp pháp và hiệu quả của các doanh nghiệp ở Myanmar… VPN là thiết bị bảo mật hợp pháp bảo vệ doanh nghiệp chống lại tội phạm mạng và tài chính.
VPN cũng đã là công cụ hữu ích nhất cho các nhà hoạt động và người dân nói chung, trong việc vượt qua các hạn chế về việc sử dụng các trang web và ứng dụng, ví dụ như Facebook và Twitter, để giao tiếp và chia sẻ tin tức và thông tin độc lập, những điều này là cái cớ để chinh quyền quân đội ban hành lệnh cấm.
Hầu hết các hành vi vi phạm dự thảo luật sẽ bị phạt tù đến ba năm và phạt tiền. Những hành vi vi phạm hông chỉ bao gồm việc sử dụng VPN mà còn là hành động khuyến khích bất kỳ ai sử dụng VPN, có thể bao gồm các cửa hàng điện thoại cài đặt VPN, các cửa hàng truyền thông và các tổ chức xã hội dân sự quảng bá việc sử dụng VPN hoặc những người bảo vệ quyền kỹ thuật số giảng dạy về bảo mật (Free Expression Myanmar 2022).
Nội dung bị cấm trong dự thảo luật bao gồm “thông tin sai lệch và xuyên tạc” và thông tin “phá vỡ sự thống nhất, ổn định và hòa bình”. Quân đội có lịch sử xử lý những tội ác mơ hồ như ‘phá vỡ sự đoàn kết’ và giờ đây họ dường như đang áp dụng điều đó vào lĩnh vực kỹ thuật số như một chiêu trò để nhắm vào các nhà hoạt động dân chủ hoặc nhân quyền.
Hàng chục nhóm xã hội dân sự trong nước và quốc tế, bao gồm Điều 19 và hội PEN Hoa Kỳ, đã ký một tuyên bố lên án ‘cuộc đảo chính kỹ thuật số’, vì chính quyền lạm dụng nhân quyền mà không bị trừng phạt ((Joint Civil Society Statement 2022).
Mặc dù tính bất hợp pháp của cuộc đảo chính cuối cùng dẫn đến việc phát triển một điều luật nào đó mà SAC sẽ cố ý cho là bất hợp pháp thì trong trường hợp không có quốc hội để xem xét kỹ lưỡng luật, chính quyền quân sự có quyền tự do cài đặt bất kỳ luật nào, bất kể đó là luật pháp như thế nào, (Simpson 2021b). Cộng đồng quốc tế cần khẩn trương đem lại những hỗ trợ về vật chất và ngoại giao cho những người phản đối cuộc đảo chính và chính quyền quân sự, bao gồm Chính phủ Thống nhất Quốc gia (Simpson 2021c), để hỗ trợ cuộc đấu tranh cho công lý và giúp bảo vệ nhân quyền kỹ thuật số trong nước và ngoài nước.
Adam Simpson
Senior Lecturer, International Studies, Justice & Society, University of South Australia
References
Access Now (2022a). Analysis: The Myanmar junta’s Cybersecurity Law would be a disaster for human rights. https://www.accessnow.org/analysis-myanmar-cybersecurity-law/. Updated: 27 January. Accessed: 12 June 2022.
Access Now (2022b). Update: Internet access, censorship, and the Myanmar coup. https://www.accessnow.org/update-internet-access-censorship-myanmar/. Updated: 18 March. Accessed: 10 June 2022.
Andrews, T. (2022). ‘UN expert: Myanmar people betrayed with ‘vague declarations’ and ‘tedious, endless wait’ for action.’ The Office of the High Commissioner for Human Rights. Geneva. 21 March. https://www.ohchr.org/en/press-releases/2022/03/un-expert-myanmar-people-betrayed-vague-declarations-and-tedious-endless. Accessed:10 June 2022.
Bangkok Post (2021, 9 July). ‘Telenor announces Myanmar exit.’ Bangkok Post. https://www.bangkokpost.com/business/2145843/telenor-announces-myanmar-exit. Accessed:11 June 2022.
DW (2021, 5 February). ‘Myanmar blocks Twitter amid outrage at coup.’ DW. https://www.dw.com/en/myanmar-blocks-twitter-amid-outrage-at-coup/a-56477238. Accessed:10 June 2022.
Eleven (2022, 10 June). ‘Atom says it will invest US$ 330 M over the next three years and protect individual security in accordance with local and international laws.’ Eleven. https://elevenmyanmar.com/news/atom-says-it-will-invest-us-330-m-over-the-next-three-years-and-protect-individual-security-in. Accessed:12 June 2022.
Fortify Rights (2022). “Nowhere is Safe”: The Myanmar Junta’s Crimes Against Humanity Following the Coup d’État.). 24 March. https://www.fortifyrights.org/mya-inv-2022-03-24/. Accessed:11 June 2022.
Free Expression Myanmar (2022). Military’s cyber security bill worse than their previous draft. https://freeexpressionmyanmar.org/militarys-cyber-security-bill-worse-than-their-previous-draft/. Updated: 27 January. Accessed: 10 June 2022.
Human Rights Watch (2021). Myanmar: Coup Leads to Crimes Against Humanity. (Human Rights Watch, New York). 31 July. https://www.hrw.org/news/2021/07/31/myanmar-coup-leads-crimes-against-humanity. Accessed:9 August 2021.
Human Rights Watch (2022). Myanmar: Scrap Draconian Cybersecurity Bill. https://www.hrw.org/news/2022/02/15/myanmar-scrap-draconian-cybersecurity-bill. Updated: 15 February. Accessed: 10 June 2022.
International Commission of Jurists and Human Rights Watch (2021). Myanmar: Post-Coup Legal Changes Erode Human Rights. (International Commission of Jurists and Human Rights Watch). 2 March. https://www.icj.org/myanmar-post-coup-legal-changes-erode-human-rights/. Accessed:11 June 2022.
Joint Civil Society Statement (2022). ‘Resist Myanmar’s digital coup: Stop the military consolidating digital control.’ Access Now. 8 February. https://www.accessnow.org/myanmars-digital-coup-statement/. Accessed:11 June 2022.
Justice for Myanmar (2022). Shwe Byain Phyu’s military links exposed. https://www.justiceformyanmar.org/stories/shwe-byain-phyus-military-links-exposed. Updated: 13 February. Accessed: 11 June 2022.
Myanmar Centre for Responsible Business (2020). Digital Rights Forum. https://www.myanmar-responsiblebusiness.org/dialogues/digital-rights-forum/. Updated: 29 February. Accessed: 10 June 2022.
Myanmar Centre for Responsible Business (2022). Update on Draft Cybersecurity Law and its Impacts on Digital Rights and the Digital Economy. https://www.myanmar-responsiblebusiness.org/news/draft-cybersecurity-law.html. Updated: 15 February. Accessed: 10 June 2022.
Nachemson, A. (2021, 4 March). ‘Why is Myanmar’s military blocking the internet?’ Al Jazeera. https://www.aljazeera.com/news/2021/3/4/myanmar-internet-blackouts. Accessed:10 June 2022.
Potkin, F. (2021, 5 February). ‘Facebook faces a reckoning in Myanmar after blocked by military.’ Reuters. https://www.reuters.com/article/us-myanmar-politics-facebook-focus-idUSKBN2A42RY. Accessed:10 June 2022.
Potkin, F. and P. Mcpherson (2021, 19 May). ‘How Myanmar’s military moved in on the telecoms sector to spy on citizens.’ Reuters. https://www.reuters.com/world/asia-pacific/how-myanmars-military-moved-telecoms-sector-spy-citizens-2021-05-18/. Accessed:12 June 2022.
Shoon Naing and S. Lewis (2019, 23 April). ‘Myanmar’s top court rejects final appeal by jailed Reuters journalists.’ Reuters. https://www.reuters.com/article/us-myanmar-journalists/myanmars-top-court-rejects-final-appeal-by-jailed-reuters-journalists-idUSKCN1RZ06O. Accessed:29 December 2019.
Simpson, A. (2019). ‘Facebook, the Rohingya, and internet blackouts in Myanmar.’ The Interpreter. The Lowy Institute. 21 October. https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/facebook-rohingya-and-internet-blackouts-myanmar. Accessed:10 June 2022.
Simpson, A. (2021a). ‘Coups, conflicts, and COVID-19 in Myanmar: Humanitarian intervention and responsibility to protect in intractable crises.’ Brown Journal of World Affairs, 28(1): 1-19.
Simpson, A. (2021b). ‘Myanmar: Calling a coup a coup.’ The Interpreter. The Lowy Institute. 8 February. https://www.lowyinstitute.org/the-interpreter/myanmar-calling-coup-coup. Accessed:9 August 2021.
Simpson, A. (2021c). ‘Myanmar’s exile government signs up to ICC prosecutions.’ East Asia Forum. 17 September. https://www.eastasiaforum.org/2021/09/17/myanmars-exile-government-signs-up-to-icc-prosecutions/. Accessed:24 September 2021.
Simpson, A. and N. Farrelly (2020). ‘The Rohingya crisis and questions of accountability.’ Australian Journal of International Affairs, 74(5): 486-94.
Simpson, A. and N. Farrelly (2021a). ‘Interrogating Contemporary Myanmar: The Difficult Transition.’ in A. Simpson and N. Farrelly (eds), Myanmar: Politics, Economy and Society. (London and New York: Routledge): 1-12.
Simpson, A. and N. Farrelly (2021b). ‘The Rohingya Crisis: Nationalism and its Discontents.’ in A. Simpson and N. Farrelly (eds), Myanmar: Politics, Economy and Society. (London and New York: Routledge): 249-64.
State Administration Council (2022). Cyber Security Law [Draft – Unofficial English Translation by Free Expression Myanmar]. (SAC, Naypyitaw, Myanmar).