การทำให้ระบบเผด็จการดิจิทัลกลายเป็นอาวุธของรัฐบาลฟิลิปปินส์ช่วงโรคระบาดโควิด-19

ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ภูมิภาคที่รู้กันดีว่ามักใช้นโยบายแบบแข็งกร้าวในการรับมือกับวิกฤตการณ์ในอดีต  การเกิดโรคระบาดโควิด-19 กลายเป็น “โอกาสในการบังคับใช้กฎหมายฉุกเฉินและกฎหมายชั่วคราว สั่งระงับการทำกิจกรรมในระบอบประชาธิปไตย ปิดปากเสียงวิพากษ์วิจารณ์ทางการเมือง รวมทั้งนำแอพพลิเคชั่นเก็บข้อมูลและติดตามตรวจสอบการเคลื่อนไหวมาใช้เพื่อละเมิดความเป็นส่วนตัว” ¹ แทนที่จะยึดถือสิทธิมนุษยชนเป็นลำดับแรกในการรับมือกับโรคระบาด รัฐบาลหลายประเทศในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้กลับฉวยโอกาสใช้วิกฤตการณ์ด้านสาธารณสุขครั้งนี้มาสร้างความเข้มแข็งในการครองอำนาจและปราบปรามผู้มีความคิดเห็นคัดค้านทางการเมือง

ผ่านมากว่าสองปีนับตั้งแต่เริ่มเกิดโรคระบาดโควิด-19 การณ์ปรากฏชัดเจนแล้วว่า เมื่ออยู่ในเงื้อมมือของนักชาตินิยมชาติพันธุ์ นักประชานิยมและนักอำนาจนิยม วิกฤตการณ์ด้านสาธารณสุขถูกใช้เป็น “ข้ออ้างในการใช้มาตรการกดขี่เพื่อวัตถุประสงค์ที่ไม่เกี่ยวข้องกับโรคระบาด” ²

ฟิลิปปินส์คือประเทศหนึ่งในภูมิภาคนี้ที่การรับมือกับโรคระบาดโควิด-19 สามารถนิยามได้ว่า “มีลักษณะแบบทหารอย่างสูง” ³ ฟิลิปปินส์ใช้นโยบายที่อาจกล่าวได้ว่าเป็นการล็อคดาวน์ที่เข้มงวดที่สุดในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้  แต่กระนั้นประเทศนี้ก็ยังมีอัตราการติดเชื้อและการเสียชีวิตเกี่ยวเนื่องกับโรคระบาดโควิด-19 ที่สูงที่สุดประเทศหนึ่ง  ในเดือนมีนาคม 2022 ฟิลิปปินส์จัดอยู่อันดับที่ 26 ในแง่ของจำนวนผู้ติดเชื้อ ⁴ และอันดับที่ 21 ในแง่ของการเสียชีวิตที่เกี่ยวเนื่องกับโรคระบาดโควิด-19 ⁵ ผลลัพธ์จากการล็อคดาวน์ที่เข้มงวดและความล้มเหลวในการจัดการการแพร่ระบาดของไวรัส ทำให้เศรษฐกิจของประเทศหดตัวถึง 9.5% ในปี 2020 ⁶ ถือเป็นการหดตัวครั้งเลวร้ายที่สุดนับตั้งแต่สมัยสงครามโลกครั้งที่สอง  และเมื่อเปรียบเทียบแล้ว ก็จัดว่าย่ำแย่ที่สุดในหมู่ประเทศสมาชิกสมาคมประชาชาติแห่งเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ (อาเซียน) ⁷ นอกจากผลกระทบที่มีต่อเศรษฐกิจแล้ว “วัฒนธรรมล็อคดาวน์เป็นพิษ” ที่รัฐบาลนำมาใช้ส่งผลให้มีการปฏิบัติที่มีลักษณะแบบทหารอย่างสูง โดยมีวิธีรับมือโรคระบาดโควิด-19 ในลักษณะของการรักษาความสงบเรียบร้อยมากกว่าเป็นวิกฤตการณ์ด้านสาธารณสุข  รัฐบาลยังใช้ประโยชน์จากอินเทอร์เน็ตและสื่อสังคมออนไลน์เป็นช่องทางในการแก้ต่างปกป้องการตัดสินใจของรัฐบาล รวมทั้งกลบทับเสียงคัดค้านต่างๆ ก่อให้เกิดบรรยากาศสั่นคลอนที่เป็นผลร้ายต่อการปฏิบัติตามหลักสิทธิมนุษยชน

วัตถุประสงค์ของบทความนี้คือการอธิบายการมีผลกระทบซึ่งกันและกันระหว่างมาตรการรับมือโรคระบาดโควิด-19 แบบทหารของฟิลิปปินส์ ระบบเผด็จการดิจิทัลในประเทศและการละเมิดสิทธิมนุษยชน  บทความนี้มุ่งหวังจะตอบคำถามที่เฉพาะเจาะจงยิ่งกว่านั้นก็คือ “มาตรการรับมือโรคระบาดแบบทหารของฟิลิปปินส์ โดยอาศัยระบบเผด็จการดิจิทัล มีส่วนส่งเสริมการละเมิดสิทธิมนุษยชนในช่วงโรคระบาดโควิด-19 ในขอบเขตมากขนาดไหน?”

วิธีจัดการโควิด-19 แบบทหารของดูแตร์เต

นับแต่เริ่มต้น รัฐบาลมีกรอบการมองวิกฤตการณ์โรคระบาดโควิด-19 ว่าเป็นสงครามรูปแบบหนึ่ง ทำให้การบังคับสร้างสถานการณ์แบบกฎอัยการศึกและการข่มขู่ว่าจะลงโทษอย่างรุนแรงดูเหมือนเป็นสิ่งที่ยอมรับได้มากกว่าปรกติ ⁸ ในการปราศรัยต่อสาธารณชนครั้งหนึ่ง ประธานาธิบดีถึงกับแนะนำให้กองทัพและตำรวจใช้นโยบายผู้ติดเชื้อเป็นศูนย์ รวมทั้งเตือนผู้ฝ่าฝืนว่าอาจถูกยิงเป้าถ้าจับได้ว่าละเมิดข้อบังคับเกี่ยวกับโรคระบาดโควิด-19  วิธีการรับมือวิกฤตการณ์ด้านสาธารณสุขเช่นนี้ไม่น่าประหลาดใจเท่าไร ทั้งนี้เพราะคณะทำงานเฉพาะกิจด้านโควิด-19 มีบุคลากรจากกองทัพและนายตำรวจเกษียณมาคอยบัญชาการ ⁹ ในขณะที่วิธีการแบบทหารเช่นนี้แทบไม่มีผลลัพธ์เชิงบวกให้โอ้อวดได้เลย แต่รัฐบาลดูแตร์เตก็คอยแก้ต่างปกป้องให้วิธีการนี้โดยอาศัยอาวุธใกล้มือที่มีอยู่แล้ว นั่นคือ ระบบเผด็จการดิจิทัล

ในช่วงเดือนแรกๆ ของโรคระบาด ฟิลิปปินส์ออกรัฐบัญญัติ Republic Act 11469 หรือ ‘Bayanihan to Heal as One Act’  รัฐบัญญัติฉบับนี้มีบทบัญญัติหนึ่งเกี่ยวกับความผิดทางอาญาของการเผยแพร่ข่าวปลอม ซึ่งเป็นบทบัญญัติที่ก่อให้เกิดเสียงโต้แย้งอย่างมาก  บทบัญญัตินี้ระบุว่า บุคคลใดที่เผยแพร่ข้อมูลข่าวสารไม่ถูกต้อง ซึ่งมี “ผลกระทบอย่างไม่สมควรหรือไม่มีประโยชน์ต่อประชาชน และมีเจตนาชัดเจนที่จะกระตุ้นให้เกิดความแตกตื่น ความอลหม่าน ภาวะจลาจล ความกลัวและความสับสน” จะมีโทษจำคุกไม่เกินสองเดือนหรือถูกปรับไม่เกินหนึ่งล้านเปโซ” (ประมาณ 700,000 บาท)

Talamayan แสดงความคิดเห็นว่า รัฐบาลฟิลิปปินส์ดูเหมือนพยายามควบคุมข้อมูลข่าวสารเกี่ยวกับโควิด-19 เพื่อปิดบังความบกพร่องในมาตรการรับมือกับโรคระบาดของตน ¹⁰ สำนักข่าว Rappler ก็เห็นด้วยกับแนวคิดนี้ โดยให้เหตุผลว่า รัฐบาลดูแตร์เตใช้สื่อสังคมออนไลน์มาผลักดันความเชื่อว่า ประเทศฟิลิปปินส์รับมือกับโรคระบาดโควิด-19 ได้เป็นอย่างดี  สำนักข่าวนี้ตั้งข้อสังเกตว่า “ในโลกออนไลน์นั้น ผู้ใช้สื่อสังคมออนไลน์จำนวนมากกล่าวอ้างข้อมูลปลอมว่า มีบุคคลหรือสื่อต่างประเทศยกย่องหรือยอมรับดูแตร์เตว่ามีภาวะความเป็นผู้นำในการรับมือกับโรคระบาดโควิด-19  คำกล่าวอ้างเหล่านี้ถ้าไม่ปั้นน้ำเป็นตัวขึ้นมาก็เอาความจริงมาบิดเบือน” ¹¹ Conde ชี้ให้เห็นว่า รัฐบาลระดับชาติและท้องถิ่นของฟิลิปปินส์ใช้อำนาจหน้าที่ตามกฎหมายในสถานการณ์ฉุกเฉินจากโรคระบาดโควิด-19 เพื่อกดขี่ปิดปากเสียงวิพากษ์วิจารณ์ โดยอ้างว่าพวกเขาเพียงแค่ปราบปราม “พวกปั่นข้อมูลเท็จเกี่ยวกับโรคโควิด-19” ¹² โดยเนื้อแท้แล้ว กลุ่มคนที่ถูกมองว่าเป็นฝ่ายตรงข้ามของรัฐบาลตกเป็นเป้าของเจ้าหน้าที่เหล่านี้อย่างง่ายดาย

ในระยะหลัง เป็นเรื่องธรรมดาที่นักการเมืองและผู้สมัครรับเลือกตั้งในฟิลิปปินส์จะว่าจ้างกองทัพนักเลงคีย์บอร์ดจำนวนมากไว้คอยใส่ร้ายป้ายสีฝ่ายตรงข้ามและสรรเสริญเชิดชูตนเอง ¹³ เราอาจกล่าวได้ด้วยซ้ำไปว่า การที่ดูแตร์เตก้าวขึ้นสู่อำนาจได้ ส่วนหนึ่งก็มา  จากผลงานของระบบเผด็จการดิจิทัล โดยเฉพาะบริษัท Strategic Communications Laboratories ซึ่งเป็นบริษัทแม่ของบริษัทให้คำปรึกษาทางการเมืองที่มีชื่อเสียงอื้อฉาว นั่นคือ บริษัท Cambridge Analytica ¹⁴

Nic Gabunada อดีตผู้บริหารฝ่ายประชาสัมพันธ์ เล่าให้ฟังว่า เนื่องจากดูแตร์เตไม่มีเงินทุนสำหรับการประชาสัมพันธ์ทางการเมืองในสื่อกระแสหลัก ทีมหาเสียงของเขาจึงตัดสินใจที่จะ “แอบว่าจ้างกลุ่มต่างๆ ในสื่อสังคมออนไลน์” แทน ¹⁵ กลุ่มเหล่านี้ยังคงมีอยู่และขยายตัวด้วยซ้ำหลังจากดูแตร์เตได้เป็นประธานาธิบดีแล้ว  พวกเขาคือเครื่องมือขาประจำในการใส่ร้ายป้ายสีเพื่อสร้างภาพชั่วร้ายให้แก่ผู้วิพากษ์วิจารณ์ประธานาธิบดี อาทิ รองประธานาธิบดี Leni Robredo  วุฒิสมาชิก Leila de Lima  และ Maria Ressa ซีอีโอของสำนักข่าว Rappler และเป็นผู้ได้รับรางวัลโนเบลประจำปี 2021  งานศึกษาวิจัยในปี 2017 ของมหาวิทยาลัยออกซฟอร์ดระบุว่า มีการใช้เงินประมาณ 10 ล้านเปโซ (ประมาณ 7,000,000 บาท) เพื่อโฆษณาชวนเชื่อในเชิงสนับสนุนประธานาธิบดีดูแตร์เตและโจมตีฝ่ายที่วิพากษ์วิจารณ์เขา  งานวิจัยชิ้นนี้ยังบอกด้วยว่า กลไกโฆษณาชวนเชื่อออนไลน์ของดูแตร์เตนั้นประกอบด้วยพรรค Partido Demokratiko Pilipino-Lakas ng Bayan ซึ่งเป็นพรรคการเมืองของเขา  Gabunada ผู้จัดการด้านสื่อสังคมออนไลน์ของดูแตร์เต กลุ่มอาสาสมัคร และนักรบไซเบอร์รับจ้าง ¹⁶

ในปี 2021 วุฒิสมาชิกหลายคนเรียกร้องให้มีการตรวจสอบข้อกล่าวหาว่ามีการใช้กองทุนสาธารณะไปจ่ายให้แก่การทำงานของแหล่งซ่องสุมนักเลงคีย์บอร์ด  เรื่องนี้เกิดขึ้นหลังจากมีวุฒิสมาชิกคนหนึ่งกล่าวหาว่า “รัฐมนตรีช่วยคนหนึ่งในรัฐบาลมีบทบาทในการจัดตั้งแหล่งซ่องสุมนักเลงคีย์บอร์ดขึ้นมาทั่วประเทศ เพื่อมุ่งเป้าใส่ร้ายคู่แข่งทางการเมืองหรือใครก็ตามที่ไม่เห็นพ้องกับรัฐบาลของประธานาธิบดีโรดริโก ดูแตร์เต”  ยิ่งกว่านั้น ปัจจัยที่กระตุ้นให้เกิดการตรวจสอบสืบเนื่องจากกระทรวงการคลังใช้งบประมาณ 909,122 เปโซ (630,000 บาท) ในการทำสัญญาว่าจ้างที่ปรึกษาเกี่ยวกับยุทธศาสตร์การสื่อสารกับผู้ทำธุรกิจประชาสัมพันธ์รายหนึ่ง ซึ่งเฟสบุ๊คติดป้ายว่าเป็น “ผู้ปฏิบัติการเบื้องหลังเครือข่ายบัญชีผู้ใช้ปลอมที่คอยสนับสนุนดูแตร์เต ซึ่งเฟสบุ๊คปิดบัญชีเหล่านี้ไปในเดือนมีนาคม 2019” ¹⁷

กรณีต่างๆ ข้างต้นแสดงให้เห็นว่า การปั่นเนื้อหาในสื่อสังคมออนไลน์เป็นวิถีปฏิบัติของรัฐบาลดูแตร์เต  ด้วยเหตุผลนี้เอง การที่ประธานาธิบดีดูแตร์เตเพิ่งใช้อำนาจยับยั้งร่างกฎหมายซิมการ์ด (เมษายน 2022) ที่จะกำหนดข้อบังคับให้บุคคลต้องใช้ชื่อจริงในการลงทะเบียนซิมการ์ด จึงไม่ใช่เรื่องน่าแปลกใจมากนักเมื่อคำนึงถึงผลกระทบที่อาจเกิดขึ้นต่อการทำงานของแหล่งซ่องสุมนักเลงคีย์บอร์ดทั้งหลาย ¹⁸

ผลกระทบที่มีต่อสิทธิมนุษยชน

การรับมือโรคระบาดด้วยวิธีการแบบทหารของรัฐบาลดูแตร์เตนำไปสู่การจับกุมผู้ฝ่าฝืนระเบียบการกักตัวประมาณ 120,000 รายระหว่างช่วงเดือนแรกๆ ที่เกิดโรคระบาด ¹⁹ นอกจากนี้ มีการตีพิมพ์เผยแพร่รายงานหลายชิ้นเกี่ยวกับการใช้อำนาจหน้าที่อย่างไม่ถูกต้องของทหารและตำรวจที่ประจำการตามด่านตรวจและคอยกำกับดูแลประชาชนให้ปฏิบัติตามระเบียบการกักตัว  มีรายงานว่าผู้ถูกกักขังบางคนถูกลงโทษด้วยการขังไว้ในกรงสุนัข โลงศพ และปล่อยให้พวกเขาตากแดดร้อนจัด ²⁰ ผู้ถูกกักขังจำนวนหนึ่งถูกขังรวมกันในห้องขังและในพื้นที่ที่มีความเสี่ยงว่าไวรัสจะแพร่ระบาดยิ่งกว่าภายนอก

นอกจากการล็อคดาวน์ในช่วงโรคระบาดโควิด-19  การรณรงค์ “สงครามปราบยาเสพติด” ของประธานาธิบดีดูแตร์เตยังเพิ่มความเข้มข้นขึ้นระหว่างช่วงเวลาเดียวกันนี้ด้วย  ในรายงาน Human Rights Watch ประจำปี 2021 รายงานระบุว่าการฆาตกรรมเพิ่มขึ้นถึง 50% ระหว่างช่วงเกิดโรคระบาด  สำนักงานข้าหลวงใหญ่สิทธิมนุษยชนแห่งสหประชาชาติ (OHCHR) ตั้งข้อสังเกตด้วยว่า “ยุทธวิธีข่มขู่ทางการทหาร” โดยเฉพาะที่มุ่งเป้านักกิจกรรมทางสังคม เกิดขึ้นไม่หยุดยั้งเลยในช่วงล็อคดาวน์เพราะโรคระบาดโควิด-19 ²¹

บทสรุป

 ผู้เขียนต้องการชี้ให้เห็นว่า การรับมือกับโรคระบาดด้วยวิธีการแบบทหารที่รัฐบาลฟิลิปปินส์ใช้มีสาเหตุส่วนใหญ่มาจากความล้มเหลวที่รัฐบาลไม่สามารถจัดการกับการแพร่ระบาดของไวรัสโควิด-19  เมื่ออาศัยระบบเผด็จการดิจิทัลมาหนุนเสริม วิธีการรับมือแบบนี้ยิ่งส่งผลให้เกิดการละเมิดสิทธิมนุษยชนมากมายหลายกรณีในช่วงที่โรคโควิด-19 กำลังระบาดสูงสุด  โดยรวมแล้ว ในระยะหลัง เราได้เห็นพัฒนาการหลายประการที่เกี่ยวข้องกับระบบเผด็จการดิจิทัลในฟิลิปปินส์ ซึ่งน่าวิตกกังวลอย่างยิ่ง  ช่วงที่เกิดโรคระบาดโควิด-19 เราได้เห็นการนำเครื่องมือคุกคามที่มีอยู่แล้วมาใช้เป็นอาวุธบ่อนทำลายประชาธิปไตยและสิทธิมนุษยชนในประเทศฟิลิปปินส์

Celito Arlegue
Celito Arlegue เป็นผู้อำนวยการบริหารของ Council of Asian Liberals and Democrats (CALD) ซึ่งเป็นเครือข่ายระดับภูมิภาคของพรรคการเมืองในเอเชีย  นอกจากนี้ เขายังเป็นอาจารย์ที่  School of Diplomacy and Governance, De La Salle – College of St. Benilde ในเมืองมะนิลา ประเทศฟิลิปปินส์

Banner: A woman wearing a face mask with a message of ousting the Philippine President Rodrigo Duterte in a protest on the 34th Anniversary of Mendiola Massacre in Mendiola, Manila on January 22, 2021. Kel Malazarte, Shutterstock