หลอมรวมทั้งที่กีดกัน: อัตลักษณ์ชาติไทยในหมู่ชาวอีสาน

ประชากรพูดภาษาลาวในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย ซึ่งมักเรียกกันว่าคนอีสาน ตกเป็นเหยื่อการเลือกปฏิบัติและกีดกันจากผลดีด้านการพัฒนาซึ่งส่วนใหญ่ตกเป็นของภาคกลางและกรุงเทพมาเป็นเวลานาน ¹ อันที่จริง รัฐบาลไทยมีนโยบาย “สูบจากชนบทเหมือนสูบจากเมืองขึ้น” ²เพื่อส่งเสริมทุนและอุดหนุนแรงงานในเมืองมาหลายทศวรรษ  ยิ่งกว่านั้น ข้อบังคับเข้มงวดด้านภาษาในภาคการศึกษาและระบบราชการซ้ำเติมความเสียเปรียบแก่คนพื้นเมืองชาวอีสาน ³  ในเชิงเศรษฐกิจนั้น ภาคอีสานล้าหลังส่วนอื่นๆ ของประเทศ มีอัตราความยากจนสูงกว่า รวมทั้งประชากรทำมาหาเลี้ยงชีพในภาคเศรษฐกิจนอกระบบในอัตราสูงด้วย ⁴  ในเชิงการเมือง ภาคอีสานก็ถูกกีดกันค่อนข้างมากเช่นกัน มีชาวพื้นเมืองอีสานแค่ไม่กี่คนได้ดำรงตำแหน่งทางการเมืองระดับสูง  คนที่เคยดำรงตำแหน่งสูงในช่วงทศวรรษ 1940 ก็ถูกรัฐไทยสังหาร ⁵  นับแต่นั้นมา บุคคลที่เป็นชาวอีสานแท้ๆ ค่อนข้างน้อยคนที่มีชื่อเสียงโดดเด่นทางการเมือง ทั้งๆ ที่ชาวอีสานมีจำนวนเกือบ 30% ของประชากรทั้งประเทศ ⁶

รูป 1. กลุ่มภาษาในประเทศไทย
Source: Lewis et al. (2015); Premsrirat et al. (2004)

เนื่องจากถูกกีดกันขนาดนี้ ย่อมไม่น่าประหลาดใจถ้าการระดมมวลชนเชิงชาติพันธุ์จะมีประสิทธิผลอยู่บ้าง  อันที่จริง มีแนวโน้มว่าการระดมมวลชนในเชิงภูมิภาคเป็นสิ่งที่ได้ผล  งานวิจัยของผู้เขียนเกี่ยวกับผลกระทบของภาษาต่อการเมืองสะท้อนให้เห็นว่า นักการเมืองที่พูดภาษาลาวท้องถิ่นที่เรียกกันว่าภาษาอีสานแทนการพูดภาษาไทยกลาง เพิ่มโอกาสที่คนอีสานจะลงคะแนนเสียงเลือกเขาถึง 17% ⁷ เสาวนีย์ อเลกซานเดอร์และดันแคน แมคคาร์โกยังค้นพบด้วยว่า อัตลักษณ์ของภูมิภาคมีการพัฒนาและเข้มแข็งขึ้นอย่างต่อเนื่อง ส่วนหนึ่งมีพื้นฐานจากความแตกต่างด้านภาษา ⁸   ดังนั้น ศักยภาพในการระดมมวลชนเชิงชาติพันธุ์จึงมีอยู่อย่างแน่นอน

กระนั้นก็ตาม การระดมมวลชนเชิงชาติพันธุ์กลับไม่มีอิทธิพลในระดับใหญ่กว่านั้น  ยกตัวอย่างเช่น ทั้งพรรคเพื่อไทยและขบวนการคนเสื้อแดงมีฐานเสียงแข็งแกร่งในภาคอีสาน  แต่ทั้งสององค์กรไม่เคยโฆษณาตัวเองในฐานะ “อีสาน”  แกนนำของทั้งสององค์กรถูกครอบงำด้วยคนไทยจากภูมิภาคอื่น  แกนนำคนเสื้อแดงที่มีชื่อเสียงอันประกอบด้วย จตุพร พรหมพันธุ์ ณัฐวุฒิ ใสยเกื้อ และวีระกานต์ มุสิกพงศ์ ล้วนแต่เป็นคนใต้  ส่วนนักการเมืองอันดับต้นๆ ของพรรคเพื่อไทยในการเลือกตั้งปี 2562 ก็มาจากภาคกลางและกรุงเทพ  ตระกูลชินวัตรที่เป็นผู้นำพรรคเพื่อไทยมายาวนานถือว่าเชียงใหม่เป็นบ้านเกิด  แต่พวกเขาก็ไม่เหนียมอายที่จะย้ำเน้นความเป็นคนเชื้อสายจีนและการมีฐานที่ตั้งในกรุงเทพ  ในการเมืองไทยนั้น ชาติพันธุ์มีความสำคัญน้อยกว่านโยบาย ชนชั้นและบารมีส่วนบุคคล

เหตุใดเราจึงไม่เห็นการระดมมวลชนชาวอีสานเกิดขึ้น?  ผู้เขียนขอเสนอว่าคำตอบส่วนใหญ่พบได้ในความสำเร็จของการหลอมรวมชาวอีสานเข้ามาอยู่ในอัตลักษณ์ความเป็นชาติไทย  ในขณะที่อัตลักษณ์เชิงชาติพันธุ์-ภูมิภาคอาจเป็นแรงขับดันกิจกรรมทางการเมืองบางอย่าง แต่สุดท้ายมันก็ยังอยู่ภายใต้อัตลักษณ์ที่ใหญ่กว่านั้น จนทำให้ไม่สามารถระดมบุคคลและกลุ่มเพื่อวัตถุประสงค์ทางการเมือง  การวิจัยในระยะหลังชี้ให้เห็นว่า ความรู้สึกซึมซับลัทธิชาตินิยมสามารถเอาชนะความแตกต่างด้านชาติพันธุ์และกระตุ้นให้กลุ่มประชากรที่มีความแตกต่างด้านชาติพันธุ์เห็นความสำคัญของความเป็นเอกภาพในชาติเหนือกว่าผลประโยชน์ของกลุ่มชาติพันธุ์ ⁹   รัฐจึงสามารถใช้ประโยชน์จากอัตลักษณ์ความเป็นชาติมาเป็นสะพานเชื่อมความแตกแยกร้าวลึกทางสังคมได้

อย่างน้อยในส่วนที่เกี่ยวข้องกับชาวอีสานนั้น รัฐไทยใช้นโยบายการหลอมรวมชาติพันธุ์มานานกว่า 100 ปี โดยมีเป้าหมายเพื่อกลืนกลายให้ชาวลาวในอีสานอยู่ภายใต้อัตลักษณ์ความเป็นไทยที่ใหญ่กว่า  นโยบายนี้เริ่มต้นภายใต้การปฏิรูปเพื่อรวมศูนย์อำนาจในสมัยรัชกาลที่ 5 (2411-2453) และดำเนินต่อมาภายหลังการสิ้นสุดระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ในปี 2475  โดยเป็นรูปเป็นร่างชัดเจนที่สุดในนโยบายการศึกษา ซึ่งมุ่งเน้นการสร้างมาตรฐานให้ใช้ภาษาไทยกลางเหมือนกันหมดทั่วทั้งประเทศ โดยยึดเอาภาษาเป็นเสาหลักสำคัญเสาหนึ่งของอัตลักษณ์ความเป็นไทย  ชาร์ลส์ คายส์เสนอเหตุผลว่า ชาวอีสานจำนวนมากรับเอาภาษาไทยกลางและอัตลักษณ์ไทยเพื่อบูรณาการตัวเองเข้าสู่ระบบเศรษฐกิจตลาดและได้รับผลดีเชิงบวกที่เกิดขึ้นจากการระบุว่าตนเป็นคนไทย ¹⁰

ถ้าเช่นนั้น คำถามก็คือการหลอมรวมนี้ประสบความสำเร็จในการดึงชาวอีสานเข้ามาอยู่ในชุมชนความเป็นไทยในระดับไหน ทั้งๆ ที่พวกเขาต้องเผชิญความเสียเปรียบและถูกกีดกันมาตลอด  ผู้เขียนสำรวจดูประเด็นนี้โดยอาศัยทั้งข้อมูลจากแบบสอบถาม รวมทั้งการสัมภาษณ์เชิงลึกกับกลุ่มตัวอย่างชุดหนึ่งที่ระบุบอกว่าตนเป็นคนอีสาน  การอภิปรายถึงผลลัพธ์จากการสำรวจอย่างละเอียดลออกว่านี้มีนำเสนออยู่ในงานเขียนชิ้นอื่น ¹¹  ส่วนในที่นี้ ผู้เขียนขอสรุปข้อค้นพบสองสามประการดังนี้

ประการแรก ข้อมูลที่ได้จากแบบสอบถามในการสำรวจระดับชาติถึง 4 ครั้งสนับสนุนข้อสรุปว่า ชาวอีสานรับเอาอัตลักษณ์ความเป็นชาติไทยเป็นอัตลักษณ์ของตนแล้ว  ทั้งสำนัก Asian Barometer (AB) ¹² และสำนัก World Values Survey (WVS) ¹³ ได้ดำเนินการสำรวจหลายรอบในประเทศไทย รวมทั้งตั้งคำถามที่เกี่ยวข้องกับความรู้สึกถึงอัตลักษณ์ความเป็นชาติ และมีการระบุบ่งชี้ภาษาบ้านเกิดของผู้ตอบแบบสอบถามไว้ด้วย  การสำรวจนี้ช่วยให้เราเปรียบเทียบคำตอบระหว่างประชากรชาติพันธุ์ต่างๆ ในประเทศไทย เพื่อทดสอบว่านโยบายหลอมรวมข้างต้นประสบความสำเร็จแค่ไหนในการโน้มน้าวให้ชาวอีสานเชื่อใน “ความเป็นไทย” ของตน  ถ้านโยบายรัฐไม่ได้ผล เราก็น่าจะได้เห็นคำตอบของชาวอีสานมีความชาตินิยมน้อยกว่ากลุ่มประชากรที่พูดภาษาไทยกลางโดยรวม  ในอีกด้านหนึ่ง ถ้านโยบายดังกล่าวได้ผล เราก็จะเห็นชาวอีสานตอบคำถามในระดับที่ใกล้เคียงกับกลุ่มประชากรอื่นในชาติ

รูป 2. “คุณภูมิใจในความเป็นคนไทยแค่ไหน?”
หมายเหตุ: กลุ่มประชากรที่พูดภาษาไทยกลางถือเป็นคะแนนฐาน (0) แผนภูมิแท่งแทนช่วงความเชื่อมั่น 95%
จำนวนผู้พูดภาษาในแต่ละกลุ่มมีดังนี้:
WVS (2007) ไทยกลาง 641, อีสาน 494, คำเมือง 106, ปักษ์ใต้ 175;
AB (2010) ไทยกลาง 772, อีสาน 450, คำเมือง 63, ปักษ์ใต้ 161;
WVS (2013) ไทยกลาง 560, อีสาน 403, คำเมือง 81, ปักษ์ใต้ 106;
AB (2014) ไทยกลาง 539, อีสาน 414, คำเมือง 147, ปักษ์ใต้ 87.
ข้อมูลจาก Asian Barometer Waves 3 and 4 and World Values Survey Waves 5 and 6.

ในแผนภูมิข้างต้น (รูป 2)  เราเห็นความแตกต่างของคะแนนเฉลี่ยระหว่างกลุ่มภาษาหลัก 4 กลุ่มในประเทศไทยสำหรับคำตอบต่อคำถามว่า “คุณภูมิใจในความเป็นคนไทยแค่ไหน?”  กลุ่มทั้งสี่ประกอบด้วยผู้พูดภาษาไทยกลาง ผู้พูดภาษาอีสาน ผู้พูดคำเมืองจากภาคเหนือและผู้พูดปักษ์ใต้จากภาคใต้ของประเทศไทย ¹⁴  คะแนนเฉลี่ยของกลุ่มผู้พูดไทยกลางถือเป็นคะแนนฐาน ในที่นี้คือ 0  คะแนนเหนือกว่าศูนย์บ่งชี้ว่าคำตอบของกลุ่มโดยเฉลี่ยสูงกว่าคะแนนเฉลี่ยของกลุ่มผู้พูดไทยกลาง  ส่วนคะแนนต่ำกว่าศูนย์บ่งชี้ว่าคำตอบของกลุ่มโดยเฉลี่ยต่ำกว่าคะแนนฐาน  ส่วนเส้นจำกัดขนาดเล็กกว่าที่พาดบนกราฟแท่งคือช่วงความเชื่อมั่น 95%  ถ้าเส้นนี้ตัดผ่านเส้นเลขศูนย์ หมายความว่าเราไม่สามารถยืนยันความแตกต่างระหว่างคำตอบของกลุ่มนั้นๆ  กับกลุ่มผู้พูดภาษาไทยกลาง

ผลการสำรวจชี้ให้เห็นว่า ในแง่ความรู้สึกภาคภูมิใจกับความเป็นไทยนั้น กลุ่มผู้ตอบคำถามที่พูดภาษาอีสานมีคะแนนสูงกว่ากลุ่มผู้ตอบคำถามเดียวกันที่พูดภาษาไทยกลางอย่างคงเส้นคงวา  อันที่จริง ความแตกต่างนี้มีนัยยะสำคัญทางสถิติในการสำรวจวิจัยทั้งสี่รอบ  นอกจากนี้ ผู้พูดภาษาอีสานมีคะแนนความรู้สึกถึงอัตลักษณ์ชาติไทยสูงกว่าผู้พูดปักษ์ใต้ในการสำรวจทุกรอบ  ส่วนความแตกต่างระหว่างผู้พูดภาษาอีสานกับคำเมืองมีความคงเส้นคงวาน้อยกว่า  กล่าวอีกนัยหนึ่ง ผลการสำรวจชี้ให้เห็นว่า ชาวอีสานโอบรับอัตลักษณ์ชาติไทยในระดับที่สูงกว่าผู้พูดภาษาไทยกลางเสียอีก และอย่างน้อยที่สุดก็สูงในระดับเดียวกับกลุ่มอื่นๆ ในภาคอีสานและภาคใต้

รูป 3. “ฉันแลเห็นตัวเองเป็นส่วนหนึ่งของชาติไทย”
หมายเหตุ: กลุ่มประชากรที่พูดภาษาไทยกลางถือเป็นคะแนนฐาน (0) แผนภูมิแท่งแทนช่วงความเชื่อมั่น 95%
จำนวนผู้พูดภาษาในแต่ละกลุ่มมีดังนี้:
WVS (2007) ไทยกลาง 641, อีสาน 494, คำเมือง 106, ปักษ์ใต้ 175;
WVS (2013) ไทยกลาง 560, อีสาน 403, คำเมือง 81, ปักษ์ใต้ 106;
ข้อมูลจาก World Values Survey Waves 5 and 6.

เมื่อทำการทดสอบแบบเดียวกันกับคะแนนคำตอบเกี่ยวกับระดับความเห็นพ้องที่มีต่อข้อความว่า “ฉันแลเห็นตัวเองเป็นส่วนหนึ่งของชาติไทย”  เราได้เห็นอีกครั้งว่าชาวอีสานมีคะแนนเชิงบวกมากกว่ากลุ่มผู้พูดภาษาไทยกลาง (รูป 3)  ความแตกต่างมีลักษณะเชิงบวกและมีนัยสำคัญในทั้งสองรอบที่สำนัก World Values Survey ทำการสำรวจ  ส่วนผลลัพธ์ของกลุ่มผู้พูดคำเมืองกับปักษ์ใต้มีความคงเส้นคงวาน้อยกว่า  ข้อค้นพบนี้ยิ่งตอกย้ำให้เห็นว่า ความพยายามของรัฐไทยในการหลอมรวมชาติพันธุ์ประสบความสำเร็จในการโน้มน้าวให้ชาวพื้นถิ่นอีสานในภาคตะวันออกเฉียงเหนือเชื่อว่าตนเป็นคนไทย  อันที่จริง ชาวอีสานโดยรวมตอบคำถามเกี่ยวกับอัตลักษณ์ชาติไทยในเชิงบวกมากกว่ากลุ่มภาษาอื่นทั่วทั้งประเทศ

เพื่อให้มีน้ำหนักมากขึ้นในการทำความเข้าใจว่าชาวอีสานโอบรับอัตลักษณ์ความเป็นชาติไทยในระดับไหน  ผู้เขียนได้ทำการสัมภาษณ์แบบกึ่งมีโครงสร้าง (semi-structured interview) กับผู้พูดภาษาอีสานจากหลากหลายสถานภาพในสังคม  ผู้ให้สัมภาษณ์ทุกคนแสดงออกถึงความภาคภูมิใจในอัตลักษณ์ชาติไทย โดยเน้นย้ำหนักแน่นเกี่ยวกับ “ความเป็นไทย” ของตน ซึ่งสรุปได้กระชับที่สุดในคำตอบของผู้ให้สัมภาษณ์คนหนึ่งเมื่อถูกตั้งคำถามให้เปรียบเทียบอัตลักษณ์ความเป็นไทยกับความเป็นอีสานของเธอ ¹⁵

ฉันต้องขออธิบายให้คุณฟังว่า คนอีสานก็คือคนไทย ไม่มีการแบ่งแยก เราภูมิใจในความเป็นอีสานของเราอย่างไร เราก็ภูมิใจในความเป็นไทยของเราอย่างนั้น เพราะคนอีสานก็คือคนไทย

หลังจากดำเนินนโยบายหลอมรวมมานานกว่าหนึ่งศตวรรษ ชาวลาวในภาคอีสานก็กลายเป็นคนไทย  ถึงแม้พวกเขารักษาอัตลักษณ์ตามภูมิภาคไว้ แต่ก็มองตัวเองมีที่ทางตามธรรมชาติภายในชาติไทย  รวมทั้งภูมิใจในอัตลักษณ์ความเป็นคนไทย

เมื่อตั้งคำถามต่อไปเกี่ยวกับศักยภาพในการระดมมวลชนด้วยอัตลักษณ์ความเป็นคนอีสาน ผู้ตอบคำถามส่วนใหญ่รู้สึกว่า การระดมมวลชนด้วยอัตลักษณ์เชิงชาติพันธุ์-ภูมิภาค โดยเฉพาะด้วยภาษาอีสาน อาจเป็นยุทธศาสตร์ทางการเมืองที่ได้ผล อย่างน้อยก็ในระดับท้องถิ่น  แต่ในระดับชาติ หลายคนกลับไม่เห็นด้วยหากนักการเมืองใช้ภาษาอีสาน  ผู้ตอบคำถามคนหนึ่งแสดงความคิดเห็นว่า “มันไม่ [เหมาะ]  ไม่ควรเกิดขึ้นเพราะมีคนในสังคมเยอะแยะที่ไม่อยากฟังภาษาอีสาน” ¹⁶ อีกคนหนึ่งยืนยันว่า “ฉันอยากให้เป็นอย่างนั้น แต่มันก็มีข้อเสีย  ประชาชนอาจคิดว่านักการเมืองคนนั้นเอาใจแต่คนอีสาน ซึ่งไม่ใช่เรื่องดี” ¹⁷  อีกคนหนึ่งกล่าวว่า “นักการเมืองต้องเป็นที่ยอมรับทั้งประเทศ  ถ้านักการเมืองพูดเหมือนเป็นตัวแทนแค่คนอีสาน มันจะสร้างปัญหา” ¹⁸  คำตอบเหล่านี้เน้นย้ำให้เห็นความเชื่อของผู้ให้สัมภาษณ์ว่า การเอาใจฐานเสียงในเชิงชาติพันธุ์-ภูมิภาคมีความสำคัญน้อยกว่าเอกภาพแห่งชาติ  อัตลักษณ์ความเป็นอีสานจึงต้องอยู่ภายใต้ความเป็นไทยที่ใหญ่กว่า

ด้วยเหตุนี้ ลัทธิชาตินิยมไทยที่เข้มข้นจึงช่วยลดแรงกดดันมิให้เกิดการระดมมวลชนเชิงชาติพันธุ์-ภูมิภาคในภาคอีสาน  ทั้งๆ ที่ชาวอีสานยังคงด้อยโอกาสทั้งในเชิงเศรษฐกิจและการเมือง แต่ความเสียเปรียบเหล่านี้กลับไม่นำไปสู่การเกิดขบวนการระดับภูมิภาคหรือพรรคการเมืองเชิงชาติพันธุ์ ซึ่งอาจส่งเสริมความแข็งแกร่งของอัตลักษณ์มากกว่านี้  อีกทั้งดูเหมือนว่าการระดมมวลชนแบบนั้นยังไม่มีแนวโน้มที่จะเกิดขึ้นในอนาคตอันใกล้  โดยเฉพาะเมื่อประเทศไทยมีกองทัพขี้ระแวงคอยแทรกแซงทางการเมืองไม่หยุดหย่อนและเฝ้าตอกย้ำอัตลักษณ์แห่งชาติที่รัฐไทยเห็นชอบอย่างแข็งขัน

Jacob I. Ricks
Assistant Professor of Political Science. School of Social Sciences, Singapore Management University

Banner: Udon Thani, a major city in northeast of Thailand. Image: M2020 / Shutterstock.com