Vào cuối mùa hè năm 2019, trong một chuyến đi hội thảo, tôi đã đến thăm công viên Marx-Engels-Forum nằm ở quận Mitte, trung tâm Berlin, Đức. Khi tôi đến công viên có nhiều cây cối bên bờ sông Spree, điều thu hút sự chú ý của tôi không phải là những bức tượng đồng của Ludwig Engelhardt về Marx và Engels. Thay vào đó, tôi đã vô cùng kinh ngạc khi nhìn thấy một bức tranh về những người phụ nữ Indonesia được khắc trên những bức tường thép bao quanh các bức tượng của Marx và Engels. Các bức tường bao gồm các bức phù điêu với nhiều cảnh tượng, từ các phong trào cộng sản toàn cầu – nhiều bức trong số đó mô tả phụ nữ. Bức tranh về Indonesia có mười người phụ nữ trong trang phục kebaya truyền thống của người Java và konde (búi tóc), ba người trong số họ đang ngồi với một tấm biển ở giữa mô tả một cái búa và liềm cũng như dòng chữ “P.K.I.” (Partai Komunis Indonesia hoặc Đảng Cộng sản Indonesia) và “S.R.” (Sarekat Ra’jat hoặc Liên minh Nhân dân). Dấu hiệu này cho thấy bức ảnh được chụp vào thời kỳ hoàng kim của pergerakan merah (Phong trào Đỏ), một phong trào tổ chức cuộc vận động chống thực dân đầu tiên của quần chúng ở Indonesia thuộc địa vào những năm 1920. Tuy nhiên, sự tương phản giữa sử học của thời kỳ này và phù điêu thép là rất nổi bật. Nghĩa là, mặc dù Diễn đàn – được xây dựng vào năm 1986 – đã chọn phụ nữ một cách sống động để đại diện cho Phong trào Đỏ, nhưng thật kỳ lạ khi sử học của Phong trào Đỏ vẫn không có phụ nữ.
Cuốn sách gần đây của tôi, Communication against Capital: Red Enlightenment at the Dawn of Indonesia, đề cập đến mối quan tâm này. Cuốn sách đặt câu hỏi, nếu một phong trào cấp tiến lại phổ biến như vậy thì tại sao lịch sử về thời kỳ này chỉ kể câu chuyện từ góc nhìn của những nhà lãnh đạo nam giới (so sánh McVey, 1965; Shiraishi, 1990)? Vai trò của những người dân thường trong phong trào quần chúng này là gì? Cuốn sách này nhằm mục đích khám phá sự tham gia tích cực của những người dân thường vào phong trào cũng như chỉ ra quá trình mà sự tham gia này diễn ra trong bối cảnh đương thời, đời thường của người dân và theo thời gian, nó lan rộng ra ngoài Java trên khắp Indies và nước ngoài. Cuốn sách tiết lộ rằng Phong trào Đỏ đã dẫn dắt cuộc kháng chiến chống lại chế độ thực dân Hà Lan bằng cách phát triển các hành động tập thể, bất bạo động liên quan đến công nghệ và những hình thức giao tiếp mới nổi. Mười người phụ nữ trong bức ảnh tại Diễn đàn Marx-Engels chỉ là một đại diện nhỏ bé so với hàng trăm, thậm chí hàng nghìn phụ nữ tham gia vào phong trào.
Nói rõ hơn, sự tham gia tích cực của phụ nữ vào Phong trào Đỏ không nhằm mục đích tạo ra một phong trào phụ nữ theo nghĩa hẹp. Nói cách khác, những người phụ nữ cộng sản không chỉ tham gia phong trào vì mục đích của riêng họ. Dưa vào luận điểm chính cuốn Communication against Capital, bài viết nhằm làm nổi bật thực tế rằng, trong Phong trào Đỏ, phụ nữ không chỉ huy động vì lợi ích của họ. Thay vào đó, sự tham gia của họ thể hiện rõ trong suốt phong trào, bao gồm cả việc ủng hộ các vấn đề dường như không liên quan đến phụ nữ. Đây là những gì tôi cho là đóng góp lớn nhất của phụ nữ cộng sản không chỉ cho lịch sử của Phong trào Đỏ mà còn cho lịch sử của phong trào phụ nữ. Điều gì đã xảy ra khi phụ nữ tham gia trong một phong trào mà lợi ích vượt ra ngoài các vấn đề của phụ nữ?
Trước khi trả lời câu hỏi đó, điều quan trọng là phải hiểu bản chất sự tham gia của phụ nữ vào phong trào. Chúng ta hiểu điều này từ lời của woro (Bà) Djoeinah, biên tập viên nữ đầu tiên của tờ báo Sinar Hindia. Trong bài viết “Beladjar Ta’ Mengasingkan Diri!” (Học cách không xa lánh bản thân!) trên tờ Sinar Hindia ngày 7 tháng 2 năm 1921, woro Djoeinah coi việc viết lách của mình là một hình thức tham gia chính trị. Theo lời bà, “Dengan hati merasa ta’ tetap, kami akan mengoeraikan kata-kata di dalam halaman S.H. itoe, toeroet berlomba-lomba dilapangan politics” (với trái tim bất an, chúng tôi thể hiện những lời trên các trang báo của S.H. [Sinar Hindia] để cạnh tranh trong lĩnh vực chính trị). Cụm từ “lapangan politics” (lĩnh vực chính trị) là chìa khóa. Một tác giả khác không nêu tên sử dụng một cách diễn đạt khác “chính trị medan” để ám chỉ cùng một ý nghĩa (D.T., 1921). Đối với Woro Djoeinah và những người tham gia khác, Phong trào Đỏ là một lĩnh vực chính trị và do đó, việc một người tham gia vào đó là một hành động chính trị. Phong trào Đỏ đã đoàn kết những cá nhân kromo (thường dân) trong một phong trào đoàn kết toàn cầu và quần đảo chống lại chủ nghĩa thực dân và chủ nghĩa tư bản. Nó vận động cho nhân quyền, công lý và tự do. Do đó, điều cơ bản trong sự hiểu biết về chính trị ở đây là một cuộc đấu tranh giành quyền lực vật chất để cho giai cấp Kromo sở hữu và kiểm soát phương tiện sinh kế và sản xuất của họ để họ có thể s. Từ đó, gia cấp kromo được sống một cuộc sống đàng hoàng, điều mà họ không thể có được dưới chế độ phong kiến quý tộc ở Java và chủ nghĩa thực dân Hà Lan.
Cần phải làm rõ rằng Kromo là một bản sắc tập thể thống nhất của những người trong phong trào. Kromo có nghĩa là những thường dân thuộc tầng lớp thấp không có cấp bậc hoặc địa vị. Phần lớn trong số họ là người mù chữ, và họ bao gồm một bộ phận lớn dân số thuộc tầng lớp thấp có nhiều xuất thân khác nhau bao gồm nông dân, công nhân, thủy thủ, công nhân cảng, người nghèo thành thị, các bà mẹ và bà nội trợ. Đương nhiên, khi từ “perempoean” (phụ nữ) bắt đầu được sử dụng để đặt tên, thì nhãn hiệu “perempoean Kromo” (phụ nữ thường dân) nhanh chóng được lan truyền và trở thành bản sắc thống nhất của những người phụ nữ trong Phong trào Đỏ.
“Mang tính chính trị” được dịch thành loại thực hành nào? Một trong những luận điểm chính của cuốn Communication against Capital là Phong trào Đỏ là cuộc đấu tranh chống thực dân đầu tiên ở Indonesia thuộc địa. Nó được tiến hành không phải thông qua chiến tranh—như các cuộc đấu tranh trước đây—mà thông qua việc sản xuất ra các phương tiện truyền thông mang tính cách mạng. Khi phụ nữ bắt đầu tham gia vào phong trào, đặc biệt là sau khi thành lập nhánh phụ nữ của “Sarekat Islam” (Liên minh Hồi giáo) có tên là “Sarekat Islam Perempoean” (Liên minh Phụ nữ Hồi giáo) vào năm 1918, thì phong trào này đã thu hút được nhiều người tham dự và đã tổ chức các cuộc họp công khai. Sự tham gia của phụ nữ thậm chí còn mở rộng hơn nữa, đặc biệt là sau khi hầu hết các nhà lãnh đạo (nam) bị bắt và bị lưu đày đến các đảo xa xôi hoặc ra nước ngoài sau cuộc đình công vào tháng 5 năm 1923 do công đoàn công nhân đường sắt VSTP lãnh đạo. Trong giai đoạn 1923-1925, những người tham gia nữ đã mở rộng phong trào, khiến nó trở nên phổ biến và thậm chí còn cấp tiến hơn, dẫn dắt các cuộc họp ở nhiều thành phố tại nhà riêng, văn phòng, trường học và rạp chiếu phim trên khắp Java và bên ngoài, bao gồm cả Sumatra và Maluku.
Những người phụ nữ này chủ trì và phát biểu tại các cuộc mít tinh và cuộc họp và nói về việc xây dựng đảng, chiến lược huy động và các ý tưởng cộng sản. Họ cũng tổ chức các cuộc đình công tại các chợ truyền thống (pasar), sử dụng quyền lực của mình để kiểm soát việc phân phối hàng hóa và thực phẩm. Họ hoàn toàn biết rõ rằng nếu những người bán hàng – chủ yếu là phụ nữ Kromo – ngừng bán hàng, những người thuộc tầng lớp thượng lưu sẽ không thể tiếp cận được với hàng tạp hóa của họ. Khi một số nhà lãnh đạo bị bắt sau cuộc đình công của VSTP, những người phụ nữ này đã tổ chức quyên góp để đảm bảo rằng gia đình họ có thể sống sót. Trong các báo cáo cuộc họp ở Sinar Hindia, một chiến dịch quyên góp thường được tổ chức sau các cuộc họp công khai, trong đó phụ nữ sẽ quyên góp tiền, thực phẩm và thậm chí cả đồ trang sức để hỗ trợ đồng chí của mình. Phụ nữ tổ chức các cuộc họp công khai kiểu này ở nhiều nơi khác nhau nhưng một trong những nơi độc đáo nhất là một nhà bếp công cộng. Nhà bếp cho phép nhiều phụ nữ tham gia vào các cuộc thảo luận và tranh luận chính trị hơn khi họ chuẩn bị thức ăn cho gia đình.
Bên cạnh các cuộc họp, mít tinh và đình công, các hoạt động thực hành của phụ nữ cộng sản còn bao gồm cả viết, đọc và đi học. Nhiều phụ nữ, như woro Djoeinah, đã đóng góp bài viết của họ cho các tờ báo cách mạng như Sinar Hindia. Giống như các chủ đề được thảo luận trong các cuộc họp công khai, chủ đề bài viết của họ rất đa dạng và không chỉ thảo luận về các vấn đề của phụ nữ, mà còn bao gồm chủ nghĩa thực dân, các nhóm phản động chống cộng và các chiến lược cách mạng. Tương tự như vậy, các vấn đề thường được coi là “vấn đề của phụ nữ” như ly hôn, chế độ đa thê, sức khỏe sinh sản, nuôi dạy con cái và hôn nhân không chỉ được phụ nữ thảo luận; nam giới cũng thảo luận về những chủ đề này. Ví dụ, vào năm 1921, thành viên bộ chính trị cộng sản Darsono đã phát hành một loạt bài viết gồm ba phần có tên là “Kaoem Perempoean” (Phụ nữ). Trong số những chủ đề nổi bật lên chủ đề về sự khác biệt giữa phụ nữ prijaji (tầng lớp thượng lưu) và phụ nữ kromo và vị trí của phụ nữ kromo trong Phong trào Đỏ và sự thể hiện tình cảm của phụ nữ kromo trong phong trào. Bên cạnh đàn ông, phụ nữ đã phát triển và giảng dạy trường cộng sản Sekolah Ra’jat (Trường Nhân dân) phục vụ nhiều trẻ em Kromo cho đến khi trường bị cấm sau cuộc nổi loạn năm 1926-1927. Sau khi Tan Malaka, người sáng lập Sekolah Ra’jat, bị trục xuất vào năm 1922, các trường cộng sản này mọc lên như nấm trên khắp Java ở Bantam, Buitenzorg, Batavia, Preanger, Cheribon, Pekalongan, Semarang, Madioen, Kediri, Bodjonegoro, Soerabaja và Besoeki. Ở Bờ Tây Sumatra, trường được gọi là Trường Thawalib. Trong bối cảnh các trường cộng sản này lan rộng, Woro Djoeinah đã nỗ lực xây dựng một ngôi trường đặc biệt dành cho phụ nữ, nơi họ dạy nhau các kỹ năng và kiến thức bao gồm cả sức khỏe sinh sản.
Bây giờ, có thể thấy rõ rằng lĩnh vực chính trị của perempoean Kromo trong Phong trào Đỏ không chỉ tập trung vào lợi ích của phụ nữ mà còn tiếp thu những lợi ích lớn hơn của Phong trào Đỏ. Trong các bài phát biểu và bài viết của họ, sự áp bức và bóc lột phụ nữ được hiểu là bắt nguồn từ sự đan xen giữa chế độ gia trưởng và chủ nghĩa tư bản ở chỗ cần phải vượt qua chủ nghĩa tư bản để chấm dứt sự áp bức và bóc lột này. Trong trường hợp này, giới tính và tình dục được coi là biểu hiện của giai cấp. Giai cấp ở đây phải được hiểu không phải là một nghề nghiệp mà là quyền lực vật chất. Perempoean Kromo không có quyền lực vật chất để tiếp cận một cuộc sống đàng hoàng. Mại dâm là một ví dụ điển hình. Ngoài ra còn có các vấn đề về quyền tiếp cận giáo dục, chăm sóc sức khỏe, quyền chính trị và bình đẳng trong hôn nhân của phụ nữ. Điều này không có nghĩa là lợi ích giới tính/tình dục của phụ nữ bị bao hàm trong lợi ích giai cấp của Kromo, mà đúng hơn là bản chất giai cấp của perempoean Kromo được thể hiện, trong số những thứ khác, thông qua những trải nghiệm cụ thể về giới tính/tình dục của họ.
Theo quan điểm của tôi, sự hiểu biết đan xen này về giai cấp và giới tính/tình dục là một trong những đóng góp chính của perempoean Kromo. Những người phụ nữ này ủng hộ việc hiểu biết sâu rộng hơn về nền kinh tế. Đối với họ, cuộc đấu tranh của phụ nữ không chỉ là về quyền bầu cử và quyền tiếp cận đại diện chính trị và quản trị, mà còn là về việc nuôi dưỡng các thể chế thường được coi là “phi kinh tế” (không tạo ra giá trị) mà trên thực tế, trực tiếp đóng góp vào tổ chức kinh tế và xã hội của xã hội, cụ thể là trường học, giáo dục, phạm vi công cộng bao gồm văn học và báo chí, thị trường, chăm sóc sức khỏe và các hiệp hội chính trị bao gồm các công đoàn. Phụ nữ đóng góp cho phong trào bằng cách đưa vào trung tâm không chỉ các câu hỏi về đại diện của phụ nữ trong phong trào mà còn cả các chiến lược xây dựng và duy trì tổ chức kinh tế và xã hội đã đề cập ở trên, trong đó “các vấn đề của phụ nữ” trở nên cực kỳ quan trọng. Sự hiểu biết này đã đạt được cách đây 100 năm giữa những người phụ nữ cộng sản ở Indonesia thuộc địa do sự phát triển mạnh mẽ của các nghiên cứu về tái sản xuất xã hội của những người theo chủ nghĩa nữ quyền Marxist thời đó như Tithi Bhattacharya, Susan Ferguson, Nancy Fraser và Silvia Federici.
Bây giờ chúng ta hãy quay lại câu hỏi ở đầu bài viết này: phụ nữ và “quyền lợi của phụ nữ” đã ảnh hưởng đến Phong trào Đỏ như thế nào? Liệu lợi ích của phong trào đối với tầng lớp Kromo nói chung có khiến quyền lợi của phụ nữ trở thành thứ yếu không? Ngược lại, sự tham gia chính trị của Kromo perempoean vào phong trào thực tế đã biến việc giải phóng phụ nữ thành yêu cầu của toàn bộ phong trào, đưa nó trở thành một trong những chương trình nghị sự cốt lõi chống thực dân và chống chủ nghĩa tư bản. Các lĩnh vực “phi kinh tế” và “phi chính thức” của quá trình tái sản xuất xã hội vốn bị coi tầm thường và bình thường đã trở thành những lĩnh vực đấu tranh quan trọng. Chính trị không chỉ diễn ra trong các cuộc họp của đảng mà còn trong các lĩnh vực văn hóa như hôn nhân, sức khỏe, thời trang, đặt tên cho con và nuôi dạy con cái. Tương tự như vậy, khi phụ nữ, thông qua các bài phát biểu và bài viết của mình, đòi hỏi quyền lợi của giai cấp trong phong trào, điều đó đã khiến các yêu cầu của Kromo trở nên phổ biến. Những yêu cầu này không chỉ thuộc về nam giới hay các nhà lãnh đạo tinh hoa, mà chúng đã trở thành biểu hiện chung của các yêu cầu tập thể của toàn bộ phong trào. Bằng cách đoàn kết với nam giới, phụ nữ không chỉ giúp mở rộng Phong trào Đỏ để có thể bao gồm nhiều người tham gia và vấn đề trở nên đa dạng hơn, mà còn khiến phong trào trở nên toàn diện và phổ quát hơn. Từ câu chuyện về Kromo perempoean, chúng ta biết rằng khi phụ nữ lãnh đạo, họ chuyển những vấn đề và phạm vi tầm thường và bình thường thành quan trọng trong việc
Rianne Subijanto
Rianne Subijanto là Phó Giáo sư ngành Nghiên cứu Truyền thông tại Cao đẳng Baruch, Đại học Thành phố New York. Bà là tác giả của cuốn Communication against Capital: Red Enlightenment at the Dawn of Indonesia (Cornell UP, 2025).
Tài liệu tham khảo
D.T., 1921. “Terhadap Kaoem Poeteri Terpeladjar” (To the Educated Women). In Sinar Hindia, February 16.
McVey, Ruth Thomas. 1965. The Rise of Indonesian Communism. Ithaca, NY: Cornell University Press.
Shiraishi, Takashi. 1990. An Age in Motion: Popular Radicalism in Java, 1912-1926. Ithaca, NY: Cornell University Press.