Vào ngày 24 tháng 11 năm 2022, Anwar Ibrahim đã tuyên thệ nhậm chức Thủ tướng (PM) Malaysia sau các cuộc đàm phán căng thẳng tiếp nối cuộc bầu cử ngày 19 tháng 11 năm 2022. Việc bổ nhiệm Anwar đánh dấu một bước phát triển chính trị quan trọng. Ông đã thành công trong việc giành được sự ủng hộ của đa số các nghị sĩ được bầu từ nhiều đảng khác nhau, bao gồm cả những người không thuộc liên minh của ông.
Hai năm sau cuộc bầu cử năm 2022, một mối quan ngại đáng kể đối với chính phủ “đoàn kết” của Anwar và đối với tính toàn vẹn trong bầu cử của Malaysia là việc liên minh cầm quyền có thể bị giải thể do một hoặc một số đảng chính trị thành phần rút lại sự ủng hộ. Việc không có các biện pháp mạnh mẽ ngăn chặn các đảng – chứ không chỉ các nghị sĩ riêng lẻ — chuyển sự ủng hộ chính trị của họ từ liên minh này sang liên minh khác trong thời gian lập pháp có nguy cơ khiến chính phủ sụp đổ.
Mặc dù Luật chống “nhảy đảng” đã được ban hành vào năm 2022 để ngăn chặn các nghị sĩ riêng lẻ chuyển đảng, nhưng luật này không đặt ra yêu cầu này đối với toàn bộ đảng. Khoảng trống này có khả năng gây ra sự thay đổi trong chính phủ mà không cần phải tổ chức cuộc bầu cử mới.
Việc không củng cố các biện pháp bảo vệ bầu cử và không ngăn chặn các động thái chính trị như vậy đang mở đường cho việc thành lập các liên minh chính trị lớn hơn, từ đó đảm bảo rằng việc nhảy đảng sẽ không dẫn đến việc thay đổi chính phủ. Tuy nhiên, các liên minh lớn có thể làm suy yếu bản chất của các cuộc bầu cử đa đảng và ý chí chính trị mà cử tri thể hiện trong các cuộc bỏ phiếu. Đây là rủi ro đối với tính toàn vẹn của bầu cử mà Malaysia sẽ phải đối mặt trong quá trình chuẩn bị cho cuộc tổng tuyển cử tiếp theo.
Sự lật đổ Chính phủ được bầu vào năm 2018
Sự đào tẩu của đảng hay của liên minh là được quan sát thành định kỳ trong chính trị Malaysia bởi vì ở đây các chính trị gia thay đổi lòng trung thành của họ từ đảng hoặc phe này sang phe khác. Cách thức đào tẩu này là để bảo vệ vị trí và ảnh hưởng của họ trong bối cảnh chính trị bất ổn hoặc là để họ duy trì quyền lực.[1] Ở cấp tiểu bang, sự đào tẩu hoặc “nhảy đảng” đã dẫn đến sự sụp đổ của tám chính phủ bang[2] Ngược lại, ở cấp độ quốc gia, trong khi các chính trị gia thường xuyên thay đổi đảng phái và gây ra những thay đổi trong thành phần liên minh và tỷ lệ chiến thắng trong nhiều cuộc bầu cử khác nhau,[3] thì việc “nhảy đảng” đã từng chưa bao giờ thách thức thành tựu của chính phủ do liên minh Đảng Liên minh và người kế nhiệm của nó, liên minh Barisan Nasional, lãnh đạo kể từ cuộc tổng tuyển cử năm 1955.
Tuy nhiên, điều này đã thay đổi vào năm 2020 với việc nhảy đảng có tên “Động thái Sheraton”[4]. Sự kiện này diễn ra hai năm sau cuộc bầu cử GE2018 – một cuộc bầu cử đã dẫn đến thất bại của liên minh BN do UMNO lãnh đạo. “Động thái” này đã gây ra hai năm bất ổn chính trị tại Malaysia. Trong giai đoạn này, các thủ tướng và các đảng thành phần đã thay đổi sự ủng hộ nên sự thay đổi chính phủ đã diễn ra mà không có công dân nào được triệu tập đi bỏ phiếu.
Trước thềm Tổng tuyển cử 2018, liên minh Pakatan Harapan (PH) – phe đối lập chính của liên minh Barisan Nasional (BN) –nhận được sự ủng hộ từ cựu Thủ tướng Mahathir Mohamad, người đã rời UMNO để gia nhập Đảng Bản địa Thống nhất Malaysia (BERSATU).[5] Liên minh PH, bao gồm đảng BERSATU, đã giành chiến thắng trước UMNO và liên minh BN, với 113 trong số 222 ghế tại Dewan Rakyat (Hạ viện) – một tỉ số sít sao.[6] Một điều kiện quan trọng để liên minh chính phủ thành lập là Mahathir sẽ đảm nhiệm chức thủ tướng nhưng sẽ chuyển giao quyền lực cho Anwar Ibrahim của Đảng Công lý Nhân dân (PKR), đảng lãnh đạo tại PH, sau hai năm.[7]
Hai năm sau cuộc bầu cử, khi Thủ tướng Mahathir chuẩn bị trao lại chức thủ tướng cho Anwar, liên minh đã phải chật vật rất nhiều để thống nhất về kế hoạch kế nhiệm bởi vì Mahathir không muốn từ chức.[8] Đồng thời, BERSATU phải đối mặt với sự chia rẽ nội bộ, khi một số thành viên phản đối sự lãnh đạo của Mahathir, liên minh với PH và lên kế hoạch bổ nhiệm Anwar. Họ ủng hộ việc thành lập một liên minh mới với Đảng Hồi giáo Malaysia (PAS) và các đảng nhỏ khác.[9] Những diễn biến này cuối cùng đã dẫn đến việc BERSATU rời khỏi PH để thành lập liên minh Perikatan Nasional (PN) vào tháng 2 năm 2020.[10]
“Sự nhảy đảng” dẫn đến sự hình thành liên minh PN, vốn sau này được gọi là Động thái Sheraton, đánh dấu sự lật đổ thành công đầu tiên của chính phủ ở cấp quốc gia. Các đảng thành viên đã gạt cả Mahathir và Anwar sang một bên để ủng hộ Muhyiddin Yassin của BERSATU làm thủ tướng. Liên minh PN cũng nhận được sự ủng hộ từ liên minh Barisan Nasional (BN), vốn ở thế đối lập trước cuộc bầu cử.[11]
Bất chấp sự tái sắp xếp, liên minh cầm quyền chỉ duy trì được đa số nghị viện khá mong manh.[12] Đến giữa năm 2021, căng thẳng trong liên minh leo thang khi UMNO, vì không hài lòng với sự sắp xếp lãnh đạo và cách xử lý các chính sách COVID-19, đã rút lại sự ủng hộ đối với Thủ tướng Muhyiddin. Cuộc khủng hoảng lòng tin này cuối cùng đã dẫn đến việc Muhyiddin từ chức vào tháng 8 năm 2021, đánh dấu sự thay đổi thứ hai trong chính phủ kể từ cuộc bầu cử năm 2018.[13]
Cải cách bầu cử chống nhảy đảng
“Động thái Sheraton”, dẫn đến việc thành lập PN, và tình trạng bất ổn chính trị. Nhiệm kỳ thủ tướng của Muhyiddin Yassin và Ismail Sabri Yaakob đã nêu bật những rủi ro liên quan đến việc thay đổi lòng trung thành giữa các đại biểu quốc hội và các đảng phái chính trị trong một liên minh, dẫn đến việc thay đổi ba thủ tướng trong bốn năm. Nó cũng chứng minh rằng việc đào tẩu có thể làm suy yếu lòng trung thành với đảng và phản bội ý định ban đầu của cử tri.
Viễn cảnh bất ổn chính trị đang diễn ra đã thúc đẩy các nghị sĩ thực hiện một loạt các cải cách bầu cử ngay trước cuộc Tổng tuyển cử 2022 (GE2022). Trong số các cải cách này có Đạo luật (Sửa đổi) Hiến pháp (Số 3) năm 2022,[14] vốn thường được gọi là Luật Chống Nhảy Đảng (AHL). Cải cách nfay nhằm mục đích ngăn chặn các đại biểu được bầu lại nhảy đảng trong nhiệm kỳ của họ. AHL áp dụng hình phạt đối với các đại biểu quốc hội mà xin ra khỏi đảng của họ và gia nhập đảng khác. Trong những trường hợp như vậy, ghế của họ sẽ bị bỏ trống và sẽ kích hoạt một cuộc bầu cử bổ sung cho phép cử tri quyết định xem có nên tiếp tục ủng hộ đại biểu quốc hội đó hay chọn người thay thế. Ngoài ra, sửa đổi này bảo vệ ghế của các đại biểu quốc hội nếu họ bị lãnh đạo đảng của mình trục xuất và cho phép họ giữ nguyên ghế và gia nhập một đảng khác.
Luật Chống Nhảy Đảng (AHL) được thúc đẩy như một phương tiện để khôi phục lòng tin chính trị của công dân sau nhiều năm hỗn loạn chính trị. Luật này nhằm mục đích ngăn cản các đại biểu được bầu thay đổi lập trường chính trị và thay đổi lòng trung thành với đảng của họ sau khi vào quốc hội. Luật này đặc biệt tập trung vào việc chống lại quan hệ tiền bạc và tham nhũng, vốn bị cho là những yếu tố quan trọng thúc đẩy các vụ đào tẩu như vậy. Từ đó mà duy trì tính toàn vẹn của bầu cử.[15]
Tuy nhiên, Luật AHL không áp dụng ở cấp liên minh, do đó các đảng phái chính trị có tham gia liên minh và sau đó có thay đổi cũng không phải đối mặt với bất kỳ hậu quả nào. Do đó, “Động thái Sheraton” được sử dụng để biện minh cho luật nhưng nó không ngăn chặn sự áp dụng đó bởi vì động thái này liên đới đến sự thay đổi ủng hộ ở cấp độ đảng phái chứ không đơn thuần chỉ là sự nhảy đảng các đại biểu quốc hội riêng lẻ. Nó không ngăn cản được việc các nhà lãnh đạo đảng có thể đơn phương đưa ra quyết định chính trị trong việc thay đổi lòng trung thành hay thay đổi liên minh mà không cần có sự đồng thuận của các thành viên được bầu của họ.[16]
Nếu không có cơ chế bảo vệ chống lại tình trạng đào ngũ và tình trạng thay đổi lòng trung thành, mối đe dọa về việc đâm sau lưng chính trị vẫn là mối lo ngại đáng kể đối với chính quyền Anwar, vốn giành được chiến thắng trong cuộc Tổng tuyển cử 2022 (GE2022).
Các mối đe dọa đối với Chính quyền đoàn kết Anwar
Mặc dù liên minh Pakatan Harapan (PH) do PKR lãnh đạo đã giành được chiến thắng trong cuộc Tổng tuyển cử 2022 (GE2022), nhưng phần lớn số phiếu bầu đã được phân bổ cho ba liên minh chính – PH, Barisan Nasional (BN) và Perikatan Nasional (PN). Điều này dẫn đến việc không có liên minh nào nắm giữ đa số trong Quốc hội. Sau nhiều vòng đàm phán căng thẳng, một thỏa hiệp đã đạt được giữa PH, BN và Gabungan Parti Sarawak (GPS)tại trụ sở Sarawak để thành lập một chính quyền “đoàn kết” do Anwar lãnh đạo.[17] Cuộc đàm phán này mang tính lịch sử, vì PH và BN là những đối thủ chính trị khốc liệt lâu dài.
Tuy nhiên, hai năm sau, vào cuối năm 2024, những dấu hiệu rạn nứt nội bộ bắt đầu xuất hiện trong chính quyền của Anwar. Các biện pháp bảo vệ hạn chế mà AHL thiết kế để chống lại những động thái khác kiểu “Sheraton” khác đã đưa vấn đề này lên tầm quan trọng hàng đầu với một số lý do.
Lí do đầu tiên là tồn tại một bầu không khí ngờ vực lan rộng, điều này đã làm nảy sinh nhiều tin đồn và suy đoán trên mạng xã hội về khả năng chuyển giao. Liên minh cầm quyền PH-BN đã phải đối mặt với các cuộc tấn công của PAS, một đảng lãnh đạo trong liên minh PN. Nó công khai kêu gọi lật đổ chính phủ sớm nhất là vào năm 2023.[18] Ngoài ra, vào tháng 1 năm 2023, có tin đồn xung quanh việc lật đổ Chủ tịch UMNO Ahmad Zahid Hamidi và tin đồn này là để làm mất ổn định liên minh PH-BN và có khả năng dẫn đến sự giải thể chính phủ đoàn kết. Sự kiện này được gọi là “Động thái London”.[19]
Vào đầu năm 2024, những đồn đoán về “Động thái Dubai” bắt đầu lan truyền. Động thái này bao gồm việc lôi kéo một số nghị sĩ rời khỏi liên minh đoàn kết PH-BN và bao gồm việc ủng hộ ứng cử viên thủ tướng do PN đề cử.[20] Vì chiến lược này không yêu cầu các đại biểu quốc hội phải thay đổi đảng, nên những người được tiếp cận để ủng hộ PN sẽ không phải đối mặt với hình phạt theo AHL. Tình huống này cũng được hứa hẹn là sẽ áp dụng nếu PN thành công trong việc giành được sự ủng hộ của toàn bộ một đảng.
Mặc dù hai “động thái” rốt cục không thành hiện thực, nhưng chúng vẫn cho thấy một xu hướng đáng lo ngại trong bối cảnh chính trị của Malaysia đó là sự phản bội đã trở thành mối bận tâm phổ biến.
Thứ hai, xung đột giữa các đảng trong chính phủ về các chính sách liên quan đến chủng tộc, tôn giáo và hoàng gia có thể khiến các đại biểu quốc hội hoặc các đảng thay đổi sự ủng hộ của mình đối với liên minh cầm quyền. Điều đó có thể dẫn đến sự sụp đổ của liên minh. Chính quyền của Anwar đối mặt với sự bất đồng nội bộ từ các nhà lãnh đạo và đại biểu quốc hội UMNO[21], đó là những người ủng hộ lợi ích của người Mã Lai và đang nỗ lực hòa giải quan hệ đối tác với Đảng Hành động Dân chủ (DAP).[22] DAP được coi là đại diện chủ yếu cho lợi ích của người Malaysia gốc Hoa, hướng đến việc thách thức lại các đại tự sự về chủng tộc, tôn giáo và hoàng gia trong chính trị Malaysia. Căng thẳng này càng trở nên trầm trọng hơn dod PAS, một đảng đã thu hút được sự chú ý của cử tri Mã Lai, đã chỉ trích Anwar vì cho rằng ông đáp ứng các yêu cầu của DAP trong khi bỏ qua các vấn đề liên quan đến Hồi giáo và cộng đồng Mã Lai.[23]
Nhận thấy những dấu hiệu của một cuộc khủng hoảng chính trị tiềm tàng xuất hiện và để duy trì sự thống trị chính trị của mình, chính phủ Anwar đã bắt đầu thảo luận về việc sửa đổi và củng cố luật AHL để ngăn chặn các thành viên liên minh lật đổ chính phủ bằng cách thay đổi lòng trung thành. Nhiều đề xuất khác nhau đã từ các cuộc thảo luận ban đầu được đề cập trở lại, dẫn đến sửa đổi năm 2022. PKR đề xuất đưa ra một “biện pháp khắc phục bãi nhiệm”; biện pháp này sẽ trao quyền cho cử tri hành động chống lại các đại diện được bầu chuyển đổi đảng phái hoặc không hoàn thành nghĩa vụ của mình.[24] Đảng cũng ủng hộ các biện pháp nghiêm ngặt hơn [25] bao gồm việc yêu cầu các nghị sĩ bị trục xuất khỏi đảng phải rời khỏi ghế của họ.
Trong khi chính phủ đã chỉ ra rằng họ sẵn sàng đưa ra một sửa đổi cho AHL,[26] thì con đường phía trước vẫn còn chưa chắc chắn, nó đòi hỏi phải có đa số phiếu bầu trong Quốc hội.
Do đó, Anwar không dừng lại ở việc tìm kiếm sự ủng hộ để sửa đổi AHL. Ông đã tích cực củng cố sự ủng hộ từ nhiều đảng phái khác nhau, bao gồm cả trong và ngoài liên minh PH của mình, để chuẩn bị cho cuộc tổng tuyển cử sắp tới. Cuộc tổng tuyển cử dự kiến diễn ra chậm nhất là vào tháng 11 năm 2027.
Chiến lược này bao gồm việc tìm kiếm sự ủng hộ của các thành viên của BERSATU để làm suy yếu vị thế của đảng như là một lực lượng đối lập,[27] đồng thời hướng tới mục tiêu duy trì sự hợp tác trong tương lai với UMNO.[28] Anwar cũng tham gia vào các cấu trúc chính trị truyền thống trên đảo Borneo. Đáp lại những buộc tội liên quan đến khả năng đại diện đầy đủ cho lợi ích của người Hồi giáo Mã Lai, ông đang tìm cách giành sự ủng hộ từ PAS, một đảng dẫn đầu lượng cử tri Hồi giáo Mã Lai đáng kể, từ đó củng cố vị thế của chính phủ.[29]
Nếu Anwar thành công trong việc thỏa hiệp và chia sẻ quyền lực giữa những lợi ích cạnh tranh này, thì cuộc bầu cử tiếp theo có thể đem lại một chính phủ mạnh mẽ và ổn định hơn, ít có khả năng bị lật đổ hơn.
Kết luận
Đây là tình hình chính trị Malaysia hai năm sau cuộc tổng tuyển cử năm 2022:
Vì không thể đưa ra luật chống nhảy đảng mạnh mẽ, những nỗ lực của Anwar trong nửa sau nhiệm kỳ của ông tập trung vào việc thiết lập một chế độ quản lý toàn diện. Điều này hứa hẹn sẽ mang lại cho ông sự ổn định khi đất nước hướng tới cuộc tổng tuyển cử tiếp theo.
Tuy nhiên, thành công này có thể phải trả giá đắt đó là nền dân chủ đa đảng ở Malaysia. Việc thành lập chính phủ PH-BN thống nhất dưới thời Anwar đối mặt với những chỉ trích rằng nó phản bội các lập trường chính trị tiến bộ và dân chủ vốn là đặc điểm của phe đối lập trước đây.[30]
Do đó, cách tiếp cận này có nguy cơ làm giảm tiếng nói đối lập thực sự trong nền chính trị Malaysia, từ đó làm giảm đáng kể chất lượng nền dân chủ đa đảng ở nước này.
Lina Sakina Salim, Asia Centre
[1] Hershan @ Ray Herman, Muhammad Izwan Ikhsan and Ku Mohd Amir Aizat Ku Yusof (2023) ‘Navigating Party Loyalty and Party Hopping in Malaysia Through Nordin Salleh and Khaliq Mehtab’s Cases’, Malaysian Journal of Social Sciences and Humanities 8(10): 1–10, at: https://doi.org/10.47405/mjssh.v8i10.257.
[2] Shad Saleem Faruqi (2024) ‘Loopholes in Malaysia’s anti-defection law’, Fulcrum, at: https://fulcrum.sg/loopholes-in-malaysias-anti-defection-law.
[3] Ibid.
[4] The name “Sheraton Move” refers to the agreement made at Sheraton Hotel in the city of Petaling Jaya, Selangor to form the Perikatan Nasional (PN) coalition.
[5] Wan Saiful Wan Jan (2020) Why Did BERSATU Leave Pakatan Harapan?, Singapore: ISEAS – Yusof Ishak Institute.
[6] Inter-parliamentary Union (2018) ‘Malaysia: Dewan Rakyat (House of Representatives)’, Inter-parliamentary Union, at: http://archive.ipu.org/parline/reports/2197_e.htm.
[7] The Straits Times (2018) ‘PM Mahathir says he will honour agreement to hand power to Anwar after two years’, The Straits Time, at: https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/pm-mahathir-says-he-will-honour-agreement-to-hand-power-to-anwar-after-two-years.
[8] Sophie Lemière (2020) ‘The never-ending political game of Malaysia’s Mahathir Mohamad’, Brookings Institute, at: https://www.brookings.edu/articles/the-never-ending-political-game-of-malaysias-mahathir-mohamad.
[9] Ibid.
[10] Mohd Irwan Syazli Saidin (2023) ‘Malaysia’s Crisis of Political Legitimacy: Understanding the 2020 Power Transition and “Sheraton Move” Polemics Through the “Eyes” of Malaysian Political Science Graduates, Cogent Social Sciences, 9:1, 2222572, at: DOI: 10.1080/23311886.2023.2222572.
[11] Sophie Lemière (2021) ‘Is Muhyiddin unstoppable?’, Center for Strategic & International Studies, at: https://www.csis.org/analysis/muhyiddin-unstoppable.
[12] Ibid.
[13] Ayman Falak Medina (2021) ‘Malaysian Prime Minister resigns, deepening political crisis’, ASEAN Briefing, at: https://www.aseanbriefing.com/news/malaysian-prime-minister-resigns-deepening-political-crisis.
[14] “DR 15/2022 Constitution (Amendment) (No.3) Bill 2022” (2022), Democratic Action Party, at: https://dapmalaysia.org/repository/DR15%202022_Amendment%20in%20Committee%20Constitutional%20Amendment%20Anti%20Hopping%20Law_ENG.pdf.
[15] Shad Saleem Faruqi (2024) ‘Commentary: Loopholes in Malaysia’s anti-defection law’.
[16] Ibid.
[17] Amir Yusof and Najmi Syahiran Mamat (2022) ‘Anwar to lead unity government comprising PH, BN and GPS; keeps door open for other partners’, Channel News Asia, at: https://www.channelnewsasia.com/asia/malaysia-ge15-anwar-ibrahim-pm-press-conference-unity-government-vote-confidence-3098681.
[18] Channel News Asia (2023) ‘PAS chief’s remarks on toppling Anwar government stirs controversy, police probe under way’, Channel News Asia, at: https://www.channelnewsasia.com/asia/malaysia-pas-abdul-hadi-topple-government-investigation-police-controversy-3339351.
[19] Faiz Zainudin (2023) ‘Ismail denies involvement in plot to oust Zahid’, Free Malaysia Today, at: https://www.freemalaysiatoday.com/category/nation/2023/01/04/ismail-denies-involvement-in-plot-to-oust-zahid; Aqil Haziq Mahmud (2024) ‘Malaysia gripped in wave of denials, accusations over alleged “Dubai Move” plot to topple Anwar govt’, Channel News Asia, at: https://www.channelnewsasia.com/asia/malaysia-dubai-move-anwar-topple-government-4025001.
[20] James Chai (2024) ‘Commentary: Malaysia’s “Dubai Move” was doomed to fail – it misunderstood Sarawak’s GPS coalition’, Channel News Asia, at: https://www.channelnewsasia.com/commentary/malaysia-dubai-move-topple-anwar-sarawak-borneo-4073746.
[21] MalaysiaNow (2024) ‘Two-thirds majority, but Anwar’s coalition is a house of cards, says Mahathir’, MalaysiaNow, at: https://www.malaysianow.com/news/2024/09/25/two-thirds-majority-but-anwars-coalition-is-a-house-of-cards-says-mahathir.
[22] Tajuddin Rasdi (2024) ‘Is there a political “sandiwara” between Umno and DAP?’, Free Malaysia Today, at: https://www.freemalaysiatoday.com/category/opinion/2024/10/18/is-there-a-political-sandiwara-between-umno-and-dap.
[23] Ibid.
[24] Bernama (2024) ‘Amendment to anti-party hopping law requires thorough bipartisan discussion, agreement – Azalina’, Bernama, at: https://bernama.com/en/news.php?id=2317809.
[25] Ibid.
[26] Ibid.
[27] Azril Annuar (2024) ‘PM Anwar makes play for PAS support to woo Malaysia’s Malay majority’, The Straits Times, at: https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/pm-anwar-makes-play-for-pas-support-to-boost-backing-from-malaysia-s-malay-majority,
[28] Lu Wei Hoong (2024) ‘UMNO chief Zahid wants alliance with PM Anwar to continue, but some dream big after by-election win’, The Straits Times, at: https://www.straitstimes.com/asia/se-asia/umno-chief-zahid-wants-continued-alliance-with-pm-anwar-but-some-dream-big-after-by-election-win.
[29] Annuar (2024) ‘PM Anwar makes play for PAS support’.
[30] Han Jun Lim (2024) ‘Why Malaysian voters and civil society are turning on Anwar Ibrahim’, East Asia Forum, at: https://eastasiaforum.org/2024/08/28/why-malaysian-voters-and-civil-society-are-turning-on-anwar-ibrahim.