Cuộc sống của người nước ngoài ở Việt Nam: Nghiên cứu dân tộc học một phần

Bối cảnh

Qua các thời đại, di cư và giao lưu văn hóa luôn là trụ cột của  văn minh, xã hội Việt Nam. Vùng đất này chứng kiến ​​sự trao đổi văn hóa liên tục theo ba hướng – thứ nhất là giữa những người di cư phía bắc từ các vương quốc phía bắc Trung Quốc và người dân địa phương ở Đồng bằng, thứ hai là giữa các bộ lạc miền núi ở phía tây và tây bắc của Đồng bằng, và thứ ba là giữa Đồng bằng và Champa – các khu vực phía nam. ¹ Người Việt Nam đã tiếp nhận những người phương Tây có đóng góp cho sự phát triển kinh tế và văn hóa quốc gia. Một trường hợp nổi tiếng là Cha Alexander Rhodes, người đã sử dụng bảng chữ cái Latinh ở Bồ Đào Nha để dịch kinh thánh sang tiếng Việt. Vào thế kỷ 20, Việt Nam đã áp dụng bộ bảng chữ cái này và bỏ dùng chữ Hán phồn thể và chữ Nôm (phóng tác kết hợp các chữ Hán với cách phát âm tiếng Việt). Trớ trêu thay, dưới danh nghĩa sự sống còn của dân tộc và được xác định như là phương tiện chống chủ nghĩa thực dân, ngoại ngữ lại đóng một vai trò rất quan trọng trong việc phổ cập giáo dục cơ bản.

Chính sách Đổi Mới đã kết thúc một chương của nền kinh tế và xã hội chiến tranh được bao cấp và và mở ra một chương mới về một xã hội mở chấp nhận sự tương tác với thế giới thông qua các hoạt động kinh tế và xã hội. Quá trình gặp gỡ, tìm hiểu và tiếp nhận người nước ngoài diễn ra không đồng đều và chậm chạp. Ví dụ, một người nước ngoài gốc Ấn Độ cho biết đã đến thăm Điện Biên Phủ vào năm 1993 (6 năm sau Đổi Mới) và ngạc nhiên là chưa có ai từng nhìn thấy một người Ấn Độ da ngăm đen trong khu vực. ² Trong chiến tranh, người nước ngoài từ các nước không thân thiện phần lớn bị cấm sống ở Việt Nam. Bởi vì người nước ngoài được coi là khách và lòng hiếu khách của người Việt cần được thể hiện, nên người nước ngoài được cho là muốn có những dịch vụ và hàng hóa tốt nhất mà Việt Nam có thể cung cấp. Người nước ngoài phải sống trong những khu đặc biệt, được quan tâm đặc biệt và được cung cấp những hàng hóa và dịch vụ tốt nhất hiện có. Trước khi có siêu thị, người nước ngoài ở Hà Nội phải mua hàng nhập khẩu đặc biệt (cần có giấy phép) nếu họ quên mua những thứ đặc trưng của nước họ. Việt Nam là một nơi khó khăn đối với người nước ngoài.

Cuối những năm 2010, vai trò của người nước ngoài trong nền kinh tế ngày càng tăng. Điều này mang lại những điều chỉnh cần thiết trong việc chào đón người nước ngoài. Giờ đây, người nước ngoài ở Việt Nam có thể sống ở bất cứ nơi nào họ muốn, ngoại trừ một số khu vực dân tộc thiểu số xa xôi nhất định, gần biên giới. Chuyên môn của người nước ngoài là rất cần thiết trong nền kinh tế mới nổi này. Thái độ đối với người nước ngoài và quan niệm về hàng hóa, dịch vụ và môi trường sống dành cho người nước ngoài cũng được cải thiện hơn ở Việt Nam.

Trong 40 năm qua, nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam cũng đã chứng kiến ​​một lượng lớn người nhập cư. Nguyên nhân là do tăng trưởng kinh tế và vì quan hệ giữa người với người, chẳng hạn như quan hệ kinh doanh, tình bạn, hôn nhân dị chủng và sự hình thành các khu dân cư thân thiện với người nước ngoài.  Sự hiện diện và nhu cầu của người nước ngoài cũng làm cho cảnh quan thành thị, nông thôn cũng như xã hội đã thay đổi.

Ý tưởng cho số đặc biệt này trên Kyoto Review of Southeast Asia xuất phát từ nhu cầu tìm hiểu cuộc sống của người nước ngoài trong môi trường Việt Nam. Câu hỏi lớn hơn là môi trường Việt Nam đã tạo điều kiện cho người nước ngoài như thế nào? “Môi trường” có nghĩa là sự sắp xếp các điều kiện sống và không gian sống (bao gồm chăm sóc sức khỏe, giáo dục, giải trí, các dịch vụ như ngân hàng, tiêu dùng) và sự thuận tiện trong hoạt động ở Việt Nam nói chung. Có thể thấy là bên dưới những hiện tượng vật chất này là thái độ nói chung của nhà nước và xã hội Việt Nam đối với người nước ngoài.

Không có sự khởi đầu về khái niệm

Một vấn đề có thể bị chỉ trích đối với loạt bài viết này là việc thiếu các thuật ngữ khái niệm và nền tảng lý thuyết được xác định rõ ràng. Đó có thể là điểm thiếu trong mục đích  của số đặc biệt này: Số đặc biệt này cung cấp chất liệu dân tộc học và nhân học để có thể tạo nền tảng vững chắc cho hoạt động khái niệm hóa và sự vận hành của các lý thuyết. Do đó, số chuyên đề này không có ý định thảo luận về các khái niệm hoặc lý thuyết. Tuy nhiên, Phan Thị Hồng Xuân và cộng sự (1) đã chỉ ra rằng cách tiếp cận Tiếp biến văn hóa và cách tiếp cận Lựa chọn hợp lý đã hỗ trợ công việc của mình. Người đọc có thể tìm hiểu những khái niệm đó mà không cần dựa vào các bài viết trong số chuyên đề vốn bị giới hạn về độ dài này.

Số lượng câu hỏi thấp

Tuy nhiên, một số câu hỏi đã thúc đẩy chúng tôi. Đặc biệt, chúng tôi tìm kiếm những câu trả lời đa diện cho câu hỏi: Cuộc sống của người nước ngoài ở Việt Nam như thế nào và những người nước ngoài này đã tác động như thế nào đến xã hội Việt Nam? Từ cuộc gặp gỡ giữa các nhà nghiên cứu có quan tâm và đang thực hiện dự án nghiên cứu về chủ đề  này, chúng tôi xác định rằng đô thị hóa và sự nhập cư vào Việt Nam là hai diễn biến chính cần theo dõi. Sau đây là những suy nghĩ của biên tập khách mời về các bài viết đóng góp cho số chuyên đề này.

Tác động xã hội ở Việt Nam với sự hiện diện của người nước ngoài

Tác động xã hội của dòng người nước ngoài đổ vào Việt Nam đương đại rất đa dạng. Bài viết của Nhựt cho thấy quản lý nhà nước đang phát triển các chính sách cho người nước ngoài để ổn định cuộc sống của họ và đảm làm sao họ được hòa nhập với lối sống của người Việt. Những nỗ lực này tạo điều kiện để người nước ngoài hiểu các giá trị chung của Việt Nam (thông qua hoạt động Lễ chào cờ chẳng hạn) hoặc mời người nước ngoài tham gia các buổi chia sẻ trong cộng đồng. Sự quan tâm đến vấn đề người nước ngoài như vậy thể hiện mối quan ngại sâu sắc của nhà nước Việt Nam về việc những người nước ngoài có thể tác động đến cộng đồng địa phương thông qua nhiều hình thức khác nhau. Một trong những mối quan ngại này là vấn đề những ý tưởng và hành động của người nước ngoài bị cho là có thể gây bất lợi cho an ninh quốc gia. Hoặc một vấn đề khác là lối sống của người nước ngoài được cho là cần phải hòa nhập với lối sống địa phương. Đó là một phần của phương pháp vận động mà các nước xã hội chủ nghĩa sử dụng để gắn kết các thành phần đa dạng của xã hội, kích thích họ tham gia vào sự hỗ trợ chế độ thông qua sự hiểu biết và sự tham gia. Ý tưởng cho rằng một quốc gia gắn kết sẽ có ít xung đột xã hội là một đặc điểm của đường lối lãnh đạo nhấn mạnh sự thống nhất và theo đuổi mô hình một nhà nước tự trị. Đó là một quốc gia không bị xã hội thách thức quyền lực. Điều này có thể thấy ở các quốc gia như Hàn Quốc (cho đến những năm 1980) và ở Singapore (như hiện tại).

Bài viết của Hùng và Thanh chỉ ra rằng người nước ngoài có nhu cầu về mức sống cao hơn và họ có khả năng chi trả cao hơn. Trong phần đóng góp của mình,  từ cuối những năm 1980, chính phủ Việt Nam đã lên kế hoạch xây dựng các khu đô thị mới tách biệt và khác biệt với diện mạo của các khu đô thị cũ. Thực tế, việc thiết kế khu đô thị Phú Mỹ Hưng là chưa từng có và đã 20 năm trôi qua nhưng quy mô của khu đô thị này vẫn chưa được mô phỏng ở nơi nào khác. Cách bố trí của khu đô thị này tính đến sở thích của người nước ngoài trong môi trường đô thị – đường phố rộng và sạch sẽ, cách cư xử trật tự, lối sống hợp vệ sinh và có tổ chức, từ việc dọn rác đến hoạt động trường học và chợ. Tuy nhiên, trường hợp của Thảo Điền được phân tích trong bài viết này cũng cho thấy sự khoan dung nhất định của người nước ngoài với phong cách kém trật tự hơn khi so với khu đô thị Phú Mỹ Hưng.

Đến với nhau, ở cùng nhau

 Năm 2022, TP.HCM có tổng cộng 2.927 đăng ký kết hôn liên quan đến người nước ngoài. (Phan Thị Hồng Xuân và cộng sự {1}). Đây là một sự thay đổi đáng kể so với thời kỳ trước Đổi mới, khi người Việt Nam còn gặp khó khăn trong việc xin hộ chiếu để đi du lịch chứ đừng nói đến việc kết hôn với người nước ngoài. Khi đó, rất ít người nước ngoài có visa vào thăm hoặc lưu trú tại Việt Nam. Các cặp đôi được phỏng vấn trong bài viết của Phan Thị Hồng Xuân và cộng sự chia sẻ rằng họ đã tìm thấy tình yêu trong môi trường làm việc ở Việt Nam. Trở lại Đài Loan, để có được thu nhập gấp đôi là không dễ. Hơn nữa chi phí sinh hoạt ở Việt Nam thấp hơn cũng như nhiều cơ hội đầu tư kiếm tiền thu lợi nhuận đã thu hút các cặp vợ chồng này đến định cư ở Việt Nam, chứ không phải Đài Loan như thường thấy trong những năm đầu Đổi Mới. Một lợi thế khác khá quan trọng là việc có sẵn các trường quốc tế cho con cái của họ khi ở lại Việt Nam và người vợ hoặc người chồng người Việt của họ có thể được gần gũi với gia đình.

Phan Thị Hồng Xuân và cộng sự (1) và (2) đã sắp xếp dữ liệu thu được về quyết định khác nhau của gia đình để chỉ ra cách các thành viên thương lượng về sự khác biệt văn hóa để duy trì các giá trị trong gia đình. Sự hòa trộn hay sự kết hợp của các ngôn ngữ (tiếng Anh, tiếng Quan Thoại, tiếng Việt) trong những gia đình như vậy là một vấn đề nghiên cứu khá thú vị. Chẳng hạn như nghiên cứu việc lựa chọn ngôn ngữ giao tiếp hợp lý cho thấy sự thay đổi của các lựa chọn phụ thuộc vào hoàn cảnh và con người. Hai bài viết này của tác giả Phan Thị Hồng Xuân và cộng sự  cũng bàn đến vấn đề bản sắc văn hóa của thế hệ con cháu các gia đình đa văn hóa Việt – Đài.

Trải nghiệm của người nước ngoài

Số đặc biệt này không có bài viết chuyên sâu về trải nghiệm Việt Nam của người nước ngoài. Những gì thu được trên internet cho thấy Việt Nam có những lợi thế thông thường của các nước đang phát triển, chẳng hạn như chi phí sinh hoạt thấp và người nước ngoài tương đối dễ dàng tìm được việc làm, ³ và có được môi trường sử dụng tiếng Anh, dù là ở mức tối thiểu.

Việt Nam cần nỗ lực trở thành một điểm đến hoàn toàn hấp dẫn đối với người nhập cư và người nước ngoài. Internations (Chỉ số  những điều cần thiết cho người nước ngoài) đã thực hiện khảo sát thường xuyên về quan điểm của người nước ngoài về nước sở tại. Vào năm 2023, tổ chức này đã xếp Việt Nam đứng thứ 46 trên tổng số 52 quốc gia được đánh giá. Các vấn đề phổ biến mà người nước ngoài gặp phải bao gồm: thủ tục rườm rà liên quan đến thị thực, thiếu dịch vụ chính phủ điện tử, khó mở tài khoản ngân hàng, ô nhiễm không khí và tiếng ồn, nhu cầu tôn trọng nhiều hơn đối với không gian công cộng và không gian chung, luật pháp và trật tự công cộng trong đó có cả giao thông. Khó khăn trong việc học ngôn ngữ cũng thường được nhắc đến. Trong một cuộc khảo sát khác được thực hiện vào năm 2019, 60% người nước ngoài cho biết họ bị sốc văn hóa. “Ba nguyên nhân hàng đầu gây ra cú sốc văn hóa được các ứng cử viên bình chọn là rào cản ngôn ngữ (29%); xung đột giữa nhận thức và thực tế về môi trường, văn hóa, quan hệ địa phương (27%); và sự thiếu hiểu biết (18 phần trăm).” ⁴ Một số người còn đề cập đến những người hàng xóm khó tính với những thói quen kỳ lạ.

Peter Spence, giáo viên người Anh dạy IELTS cho biết: “Vợ chồng tôi chuyển đến Việt Nam khoảng ba năm trước, đầu tiên là Hà Nội và sau đó là Sài Gòn. Ở Hà Nội, điều khiến chúng tôi sốc nhất là luật lệ đi đường. Mọi người phớt lờ các biển báo và quy định giao thông; họ lái xe trên vỉa hè và ít quan tâm đến những người tham gia giao thông khác và ít quan tâm đến người đi bộ.” ⁵Một người nước ngoài khác cũng nói như vậy và lưu ý rằng người Việt Nam dường như không chấp nhận những lời chỉ trích về các vấn đề trên. ⁶

Bức tranh đối về người nước ngoài ở Việt Nam sau mấy chục năm qua cũng không hẳn là tiêu cực. Một kết quả khảo sát tương tự của Internations cho biết người nước ngoài ở Việt Nam có mức độ hài lòng cao về tài chính (xếp thứ 1),trải nghiệm sự  thân thiện (xếp thứ thứ 5) và các cấp độ hài lòng của sự cân bằng giữa công việc và giải trí (thứ 6). 85% số người được khảo sát bày tỏ sự hài lòng với cuộc sống ở Việt Nam, so với mức trung bình toàn cầu là 72%.[5] Số lượng người nước ngoài sống ở Việt Nam sẽ tăng miễn là hoạt động kinh tế được duy trì, nhưng cũng không chắc chắn là liệu có những trải nghiệm [tiêu cực] nào của họ được khắc phục trong thời gian ngắn hay không.

Kết luận

Trải nghiệm của người nước ngoài tại Việt Nam trong thời kỳ hiện đại sau khi đất nước mở cửa là câu chuyện về sự thích nghi, tiếp biến văn hóa của người Việt và của người nước ngoài. Việt Nam đẩy mạnh việc cải biến các thành phố để thích ứng với lối sống phương Tây, trong đó có việc thay đổi cảnh quan đô thị, khuyến khích người dân học ngoại ngữ, cho phép người Việt kết hôn với người nước ngoài, cho phép thành lập các trường dạy ngoại ngữ và tập hợp người nước ngoài thuộc các quốc tịch khác nhau vào các hội nhóm, và tiêu thụ văn hóa của họ.

David Koh
David KOH hiện là Giảng viên cao cấp tại Khoa Khoa học & Giáo dục khai phóng, Đại học VinUni. Quan điểm trong các bài viết là của riêng tác giả, không thể hiện quan điểm của Đại học VinUni về cơ quan, cơ sở của các tác giả này thuộc số chuyên đề này.

Banner: Ho Chi Minh, Vietnam – December 6, 2022: People stand in line to cross the border control area into Vietnam in Tan Son Nhat international airport. Photo: Nelson Antoine, Shutterstock