Làm nhiều hơn với ít hơn? Khả năng và hạn chế của quản trị platform ở Thái Lan sau đảo chính

Đông Nam Á là mảnh đất màu mỡ cho sự phát triển của nền kinh tế nền tảng (platform economy). Giống như các nền tảng ở những nơi khác, các công ty giao tảng ở Đông Nam Á (như Grab, Lazada, Shopper) đã làm thay đổi cuộc sống, nền kinh tế, cơ cấu lao động và không gian đô thị trong khu vực. Người ta tương đối ít chú ý hơn đến một khía cạnh gần đây hơn và không kém phần quan trọng của “nền tảng hóa” – sự nổi lên của “quản trị nền tảng”. Ansell và Miura (2020) định nghĩa quản trị nền tảng là “một tổ chức triển khai kiến trúc của mình một cách chiến lược để thúc đẩy, xúc tác và khai thác hành động xã hội phân tán nhằm đạt được các mục tiêu quản trị nhất định” ¹ Việc áp dụng và chuyển đổi khái niệm nền tảng của các chủ thể chính trị địa phương ở Thái Lan đang diễn ra trong bối cảnh chính trị và thể chế độc đáo. Ở cấp quốc gia, cho đến nay, Thái Lan nằm trong liên minh do quân đội lãnh đạo kể từ cuộc đảo chính năm 2014 ². Tuy nhiên, các thị trưởng địa phương đều được bầu chọn và do đó phải thu hút được sự ủng hộ của người dân để giành chiến thắng trong cuộc bầu cử. Khi nắm quyền, các thị trưởng bị cản trở bởi hệ thống tài chính tập trung, trong đó các thống đốc tỉnh (puwa) do Bộ Nội vụ bổ nhiệm và trong đó ngân sách địa phương bị hạn chế. Năm 2022, Chính quyền Đô thị Bangkok (BMA), cơ quan cấp tỉnh quản lý thủ đô, đã nhận được 81% ngân sách từ chuyển giao trung ương ³. Trong bối cảnh này, các nền tảng kỹ thuật số đã được coi là một cách để “làm được nhiều hơn với ít hơn” (do more with less): các nền tảng cung cấp  cả quyền lực thực tế và quyền lực diễn ngôn cho các quan chức địa phương, như một cách để giao tiếp với cử tri và phân bổ các nguồn lực khan hiếm ở các thành phố.

Thái Lan 4.0: Có phải đang nâng tầm Thái Lan lên kỷ nguyên số?

Năm 2016, hai năm sau cuộc đảo chính năm 2014, chính phủ được quân đội hậu thuẫn của Tướng Prayuth Chan-Ocha đã công bố một trong những chính sách đặc trưng của mình là “Thái Lan 4.0”. Chính sách này hướng đến việc chuyển đổi Thái Lan theo hướng kĩ thuật số và đưa đất nước thoát khỏi “bẫy thu nhập trung bình”. Kế hoạch Phát triển Kinh tế và Xã hội Quốc gia 5 năm lần thứ 12 năm 2017 nhấn mạnh khái niệm Thái Lan 4.0, kế hoạch này bao gồm các kế hoạch số hóa chính phủ và thúc đẩy các ngành công nghiệp “Đường cong chữ S” tiền tuyến. Năm 2016, Bộ Xã hội và Kinh tế Kỹ thuật số (MODES) được thành lập và “Cơ quan Xúc tiến Kinh tế Kỹ thuật số” được giao nhiệm vụ thúc đẩy “thành phố thông minh” hay meuang achariya trong tiếng Thái. Mặc dù DEPA đã giúp phổ biến khái niệm thành phố thông minh nhưng họ vẫn là một cơ quan trong số nhiều tổ chức nhà nước và phi nhà nước thúc đẩy các nền tảng và ứng dụng kỹ thuật số cho quản trị đô thị. Trong hệ thống tài chính tập trung của Thái Lan, các nền tảng kỹ thuật số đã thu hút các quan chức địa phương có tinh thần khởi nghiệp như một công cụ để tận dụng ngân sách khan hiếm và để xây dựng tính hợp pháp trong bầu cử. Trong bài viết này, tôi khám phá cách hai chính trị gia vận hành quản trị nền tảng: đó là chính trị gia Chadchart Sittipunt, người đã giành chiến thắng vang dội vào năm 2022 và trở thành Thống đốc được bầu đầu tiên của Bangkok kể từ cuộc đảo chính quân sự năm 2014. Người thứ hai  là Tiến sĩ Kanop Ketchart, Thị trưởng thành phố nhỏ phía nam Nakhon Si Thammarat.

Bangkok: Chadchart và Traffy Fondue

Năm 2022, Chadchart Sittipunt đã càn quét tất cả các quận của Bangkok trong chiến dịch tranh cử thống đốc thành công. Hoạt động với tư cách độc lập (mặc dù trước đây ông từng giữ chức bộ trưởng giao thông trong chính phủ Pheu Thai cũ), Chadchart thể hiện mình là một nhà kỹ trị giải quyết các vấn đề đô thị của thủ đô Thái Lan thông qua công nghệ và sự tham gia của người dân. Như ông phản ánh, “nhiệm vụ của chúng ta là khôi phục lòng tin và sự tin cậy vào hệ thống dân chủ, trong 10 năm qua người dân mất niềm tin, nhiều người cảm thấy hệ thống này tham nhũng, việc của chúng ta là đem niềm tin trở lại” ⁴. Trong chiến dịch tranh cử của mình, nhóm của Chadchart đã đưa ra hơn 200 chính sách, nhưng một trong những khái niệm cốt lõi của ông là giải quyết cái mà ông gọi là “các vấn đề về mao dẫn”. Ví dụ, Bangkok có cơ sở hạ tầng giao thông quy mô lớn tốt như tàu BTS Skytrain, nhưng các con hẻm cấp khu dân cư và các cộng đồng không chính thức đã bị bỏ quên.

Một trong những nỗ lực đặc trưng của Chadchart là triển khai nền tảng khiếu nại của công dân có tên Traffy Fondue. Chadchart không phát triển Traffy nhưng quảng bá nó bằng sự nổi tiếng của mình với tư cách là Thống đốc Bangkok. Như Chadchart đã nói với tôi, “chúng ta cần một chiến thắng nhanh chóng và tôi nghĩ Traffy là một chiến thắng nhanh chóng.” ⁵

Tính đến tháng 8 năm 2023, Traffy đã tạo ra 407.000 báo cáo của công dân, với 299.000 (hơn 70%) trong số đó được các cơ quan chính phủ khác nhau đánh dấu là “đã phản hồi”. Nền tảng đơn giản, này, một nền tảng có thể được sử dụng thông qua cả kênh chatbot trên ứng dụng nhắn tin Line phổ biến hoặc kênh ứng dụng độc lập vốn cho phép người dân báo cáo sự cố trong khu vực lân cận của mình như ổ gà hoặc dây điện bị đứt, sau đó cho cơ quan chính phủ hoặc quận có liên quan phải phản hồi hoặc cử một đội đến khắc phục. Ứng dụng này có nguồn gốc từ dự án năm 2018 nhằm tự động hóa việc thu gom rác thải ở Phuket, một phần trong dự án thí điểm thành phố thông minh của DEPA ở Phuket bắt đầu vào năm 2015. Sự phát triển của Traffy  là do sự điều hành của Tiến sĩ Wasan Pattara-atikom của Trung tâm Công nghệ Điện tử Quốc gia ( NECTEC), một bộ phận của cơ quan khoa học quốc gia NSTDA. Chi phí mua sắm thấp vì nó đã được một cơ quan quốc gia phát triển.

Logic của nền tảng, bắt nguồn từ một mô hình kinh doanh thương mại, đã được áp dụng làm mô hình quản lý. Như Tiến sĩ Wasan nói “Traffy Fondue hoạt động không khác gì Grab hoặc các thị trường trực tuyến khác, đó là nơi tập hợp các nhà cung cấp dịch vụ và những người muốn sử dụng dịch vụ.” ⁶ Chadchart cho biết thêm, “nền tảng có bốn phẩm chất quan trọng—không có người gác cổng, mọi người đều bình đẳng, không có xung đột và có thể mở rộng quy mô nhanh chóng”. “Tôi không cần phải đặt hàng bất cứ thứ gì, những người chịu trách nhiệm sẽ đến nền tảng và giải quyết vấn đề và báo cáo lại nếu sự cố đã được khắc phục. Ông cũng coi nền tảng này như một công cụ để xây dựng niềm tin. Khi bạn đối xử công bằng với mọi người, họ sẽ tin tưởng. Traffy Fondue cải thiện niềm tin cho người dân.” ⁷

BMA không thể trực tiếp trả lời tất cả các khiếu nại được báo cáo trên nền tảng này, nhưng hệ thống này cung cấp dữ liệu và khả năng hiển thị về cách các quận và phòng ban phản hồi các vấn đề do công dân gửi đến. Bản đồ bảng điều khiển hiển thị địa điểm và loại khiếu nại đã được gửi, tạo ra dữ liệu hữu ích về thành phố và về “các vấn đề về mao dẫn” của thành phố. Bằng cách này, Traffy cũng trở thành một cách để BMA góp phần giám sát hiệu quả hoạt động của các lãnh đạo quận địa phương—Bangkok được chia thành 50 quận, hay khet. ⁸ BMA tổ chức các hội thảo từ các huyện có năng suất cao hơn để chia sẻ kinh nghiệm. Ứng dụng này hiện đang được quảng bá tới các cơ quan khác và đã được sử dụng tại 1300 thành phố và 14 tỉnh trên khắp Thái Lan ⁹. Có kế hoạch bổ sung các chức năng và khả năng phân tích mới, chẳng hạn như AI, để tự động hóa hơn nữa việc xử lý vấn đề.

Mặc dù với sự thành công của Traffy thì vẫn có sự hoài nghi về khả năng của Chadchart trong việc mang lại sự thay đổi lớn do bộ máy quan liêu cố hữu và các giới hạn tương đối về quyền tự chủ tài chính của BMA. ¹⁰ Nhiều cơ sở hạ tầng của Bangkok không nằm dưới sự kiểm soát trực tiếp của BMA—ví dụ như điện được quản lý bởi MEA, một cơ quan riêng biệt; các tuyến đường huyết mạch do Bộ Nội vụ quản lý. Các dự án cơ sở hạ tầng quy mô lớn như hệ thống đường hầm dẫn nước lũ ngầm khổng lồ nằm ngoài phạm vi khắc phục ngắn hạn được giải quyết trên Traffy. Dù đã quảng bá cho Traffy nhiều như vậy, bản thân Chadchart cũng thẳng thắn về những rủi ro khi dựa vào nền tảng kỹ thuật số, cảnh báo rằng chúng “có thể tạo ra một số bất bình đẳng — một số người không có quyền truy cập vào nền tảng”. Ông đề xuất sự cần thiết phải tổ chức nhiều cuộc họp cộng đồng trực tiếp hơn để tiếp cận các khu vực bầu cử khác.

Nakhon Si Thammarat: Thành phố thông minh trên Ứng dụng Line

Nakhon Si Thammarat (NST) là một thành phố cổ ở miền nam Thái Lan nổi tiếng với các ngôi chùa và trường học Phật giáo và từng là trung tâm lịch sử trong khu vực. Dân số của đô thị này là khoảng 100.000 người, trong khi tỉnh có khoảng 1,5 triệu cư dân. Thị trưởng hiện tại của thành phố, Tiến sĩ Kanop Ketchart, đã giám sát một loạt sáng kiến nhằm biến NST thành cái mà ông gọi là “thành phố thông minh lấy con người làm trung tâm”, thúc đẩy công nghệ trong các trường học địa phương và sử dụng nền tảng gắn kết công dân “Thành phố của tôi”. Một công ty khởi nghiệp nhỏ của Thái Lan có tên Siam Inno City đã phát triển “nền tảng thành phố thông minh trên ứng dụng Line”, sử dụng API mở của ứng dụng nhắn tin Line có trụ sở tại Nhật Bản và bây giờ đang được sử dụng phổ biến ở Thái Lan và Đài Loan. Mặc dù giống với Traffy Fondue nhưng giao diện này được mô phỏng theo ứng dụng dựa trên Line ở Fukuoka, Nhật Bản ¹¹. Ứng dụng @nakhoncity được phát triển thông qua sự hợp tác giữa chính quyền thành phố và Thành phố Siam Inno, với sự hỗ trợ của DEPA để có được nguồn tài trợ cấp quốc gia và quảng bá mô hình ở Thái Lan và nước ngoài. Giao diện cốt lõi của nền tảng là kênh Line @Nakhoncity; bất kỳ ai có tài khoản Line đều có thể đăng ký và theo dõi. “Ở Thái Lan, nhiều người theo dõi Tài khoản chính thức của Line vì họ có thể nhận được thông báo về thông tin mới. Theo Tiến sĩ Non Arkaraprasertkul, một chuyên gia của DEPA, ứng dụng này có nhiều giá trị được đưa thêm vào chứ không phải cần phải  xây dựng một ứng dụng độc lập mà mọi người phải tải xuống”. Thị trưởng Kanop ban đầu tìm cách phát triển một nền tảng cho hệ thống cảnh báo sớm để thông báo cho người dân về lũ lụt nếu nước lên ở một số hồ chứa trên thượng nguồn, và mọi người có thể theo dõi điều này qua thiết bị cảm biến. Các chức năng dần dần được bổ sung để bao gồm nền tảng khiếu nại của công dân và nền tảng mở để cho phép công dân xem nguồn cấp dữ liệu trực tiếp của camera quan sát. Dữ liệu tổng hợp từ báo cáo của người dân được hiển thị trong giao diện bảng điều khiển với các bản đồ hiển thị vị trí khiếu nại và dữ liệu tóm tắt được tạo cho các quan chức thành phố.

Thị trưởng mô tả nền tảng này phản ánh triết lý quản trị khiêm tốn của ông như thế nào, theo đó “Tôi không phải là người lãnh đạo—họ đặt tôi vào vị trí để tôi có thể phân bổ nguồn lực. Tôi đi theo mọi người. Họ muốn gì thì đó là điều đúng đắn để mang lại lợi ích cho họ, tôi chỉ làm theo… như một đàn chim, bay cùng nhau, con mạnh trước con yếu sau” ¹²Theo văn phòng Thị trưởng, 44.000 hoặc 40% công dân đang sử dụng kênh này. Thị trưởng đề cập đến sự cần thiết phải giải quyết các vấn đề mà người dân nêu ra trong 48 giờ đầu tiên sau khi nộp đơn khiếu nại. “Nếu vấn đề không được khắc phục, bạn là cái gầu múc cuối cùng. Vấn đề dừng lại ở thị trưởng. Mọi người bầu bạn nên bạn làm những gì bạn phải làm, thậm chí dùng xe tải để tự dọn dẹp.” Theo văn phòng Thị trưởng, nền tảng này đã tiết kiệm được 10 triệu baht cho hoạt động (275.000 USD), không có ý nghĩa đối với một thành phố nhỏ ở  Thái Lan. Hiện đang có những nỗ lực mở rộng ứng dụng MyCity sang Nhật Bản và Đài Loan, nơi Line cũng là nền tảng liên lạc thống trị.

Kết luận

Bài viết này cho thấy khái niệm “nền tảng” đã được các nhà hoạt động chính trị ở Thái Lan sử dụng và triển khai như thế nào; nó vừa là một công cụ diễn ngôn nhằm đánh bóng uy tín trong các cuộc bầu cử và vừa để giải quyết các vấn đề đô thị thực tế. Có thể còn quá sớm để nói những nền tảng như vậy hiệu quả như thế nào nếu không có những cải cách thể chế sâu sắc hơn. Nguồn vốn cho cơ sở hạ tầng đô thị vẫn còn hạn chế, đặc biệt là ở các thành phố cấp hai bên ngoài Bangkok. Đảng Tiến lên phía trước (MFP), gần đây đã giành được nhiều phiếu bầu nhất trong cuộc tổng tuyển cử tháng 5 năm 2023 nhưng đã bị Thượng viện do chính phủ quân đội Junta bổ nhiệm đã ngăn cản lên nắm quyền, đã ủng hộ cải cách phân cấp trong chiến dịch của họ. Họ nhận được sự ủng hộ rộng rãi trên khắp đất nước, đặc biệt là từ các thành phố và giới trẻ. Nền tảng hiện đang được các thị trưởng ở Thái Lan triển khai cho thấy nhu cầu phổ biến của các chính trị gia trong việc giải quyết các vấn đề đô thị. Như Chadchart phản ánh, “Mọi người có thể đã trở nên quyền lực hơn trước vì bây giờ họ có một nền tảng để bày tỏ ý kiến của mình”. Câu hỏi lớn hơn sắp tới là liệu “quản trị nền tảng” ở Thái Lan sẽ xúc tác cho các cải cách chính trị hoặc thể chế và cải thiện đô thị hay nó sẽ chỉ được sử dụng như một lớp trang trí mang tính kỹ trị để ngăn chặn những cải cách thể chế và chính trị lớn hơn?

Andrew Stokols
PhD Candidate, MIT Department of Urban Studies and Planning