การเปลี่ยนผ่านสู่ธุรกิจแพลตฟอร์มของระบบเศรษฐกิจมาเลเซีย: เหล้าใหม่ในขวดเก่า?

สืบเนื่องจากปรากฏการณ์ที่ประเทศจีนมีความสำคัญเพิ่มมากขึ้นในระบบเศรษฐกิจระหว่างประเทศ รวมทั้งการมีสายสัมพันธ์แน่นแฟ้นขึ้นกับเอเชียตะวันออกเฉียงใต้  กลุ่มผู้วางนโยบายภายในภูมิภาคนี้จึงเห็นสมควรที่จะดำเนินการเชิงรุกในการเชิญชวนการลงทุนโดยตรงจากต่างประเทศ (Foreign Direct Investment–FDI) จากประเทศจีนให้มากขึ้น  ความน่าสนใจของการลงทุนโดยตรงจากต่างประเทศของจีนเกิดขึ้นท่ามกลางช่วงเวลาที่ความก้าวหน้าด้านอุตสาหกรรมมีภาวะชะงักงันในเศรษฐกิจหลายประเทศของเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ ก่อให้เกิดภาวะที่ถูกหลอกหลอนจากปัญหากับดักรายได้ปานกลาง (Middle-Income Trap–MIT) ¹  ในประเด็นนี้ ประสบการณ์ของมาเลเซียอาจช่วยให้เกิดความเข้าใจที่มีประโยชน์  เพื่อแสวงหาประโยชน์สูงสุดจากความสัมพันธ์อันยาวนานกับจีน มาเลเซียซึ่งเป็นหนึ่งในชาติเอเชียตะวันออกเฉียงใต้จึงพยายามผลักดันความร่วมมือทวิภาคีทางเศรษฐกิจ  กล่าวในรายละเอียดก็คือ อดีตนายกรัฐมนตรีนาจิบ ราซัก (ดำรงตำแหน่งปี 2009-2018) ได้ทุ่มเทความพยายามและความตั้งใจอย่างมากในการชักชวนบรรษัทข้ามชาติของจีนเข้ามาในประเทศ  รัฐบาลนาจิบถูกมองว่าเป็นรัฐบาลที่ขยายการพึ่งพิงบรรษัทข้ามชาติของจีนอย่างมาก เพื่อหาทางบรรลุภารกิจอันตั้งเป้าหมายไว้สูง โดยมีช่วงระยะเวลาคืนทุนนานกว่าปรกติ ² อันที่จริง โครงการร่วมมือกับจีนที่โดดเด่นที่สุดบางโครงการ ซึ่งริเริ่มขึ้นในสมัยรัฐบาลนาจิบและนายกรัฐมนตรีคนต่อๆ มาก็ยังดำเนินการสานต่อ ประกอบด้วยโครงการระบบรางเชื่อมชายฝั่งตะวันออก East Coast Rail Link (ECRL) โครงการนิคมอุตสาหกรรม Malaysia-China Kuantan Industrial Park (MCKIP) และโครงการ Bandar Malaysia ซึ่งเป็นการพัฒนาอสังหาริมทรัพย์รอบสถานีขนส่งมวลชน ³

ในการส่งเสริมเศรษฐกิจดิจิทัล ซึ่งการเปลี่ยนผ่านสู่ธุรกิจแพลตฟอร์มเป็นองค์ประกอบกุญแจสำคัญ รัฐบาลมาเลเซียเลือกบริษัท Alibaba เป็นผู้ร่วมโครงการ  Alibaba ขึ้นชื่อว่าเป็นบรรษัทข้ามชาติจีนที่มีพลวัตมากที่สุดหลังจากปรากฏตัวบนเวทีโลกเมื่อไม่กี่ปีก่อน  บรรษัทข้ามชาติจีนบริษัทนี้เข้ามามีส่วนร่วมในเขตการค้าเสรีดิจิทัล (Digital Free Trade Zone–DFTZ)  นี่คือความเป็นหุ้นส่วนรัฐ-เอกชน (Public-Private Partnership–PPP) ที่ได้รับการโฆษณาประชาสัมพันธ์อย่างมาก โดยมีกลุ่มบริษัทที่เปรียบเสมือนสมอหลักจากทั้งจีนและมาเลเซีย  เขตการค้าเสรีดิจิทัลนี้ตั้งอยู่ในอำเภอเซปัง รัฐเซอลาโงร์  โครงการนี้ถูกมองว่าจะเป็นตัวเร่งปฏิกิริยาเพื่อส่งเสริมการเปลี่ยนผ่านสู่เศรษฐกิจดิจิทัลของมาเลเซีย  มีความคาดหวังว่าการถ่ายทอดทางเทคโนโลยีและความรู้ที่บริษัท Alibaba จะนำเข้ามาให้ จะช่วยผลักดันบริษัทต่างๆ ของมาเลเซียให้ข้ามพ้นกิจกรรมที่แข่งขันกันด้วยแรงงานราคาถูกเป็นหลัก และก้าวกระโดดไปสู่กิจกรรมที่ซับซ้อนขั้นสูงขึ้น ซึ่งจะสร้างมูลค่าเพิ่มได้มากกว่าเดิม  แล้วด้วยวิธีนี้ก็จะผลักดันประเทศให้หลุดพ้นจากกับดักรายได้ปานกลาง  อย่างน้อยที่สุดในทางทฤษฎี เขตการค้าเสรีดิจิทัลควรเป็นความสำเร็จที่ช่วยยกระดับศักยภาพด้านเทคโนโลยีและนวัตกรรมของมาเลเซีย  อย่างไรก็ตาม มันเป็นเช่นนั้นจริงๆ หรือไม่ หรือความเป็นจริงกลับกลายเป็นอย่างอื่น?  นี่คือคำถามหลักที่จะสำรวจดูในบทความนี้

DFTZ Goes Live 2017. Promotional launch video.
ตรวจสอบความเป็นจริงของเขตการค้าเสรีดิจิทัล

ถ้าเช่นนั้น เขตการค้าเสรีดิจิทัลมีปฏิสัมพันธ์อย่างไรบ้างกับวิถีการพัฒนาของระบบนิเวศอุตสาหกรรมในมาเลเซีย?  โครงการนี้เริ่มต้นมาอย่างน้อยก็ตั้งแต่เดือนตุลาคม 2016 เมื่อนาจิบประกาศก่อตั้งเขตการค้าเสรีดิจิทัลในคำแถลงงบประมาณปี 2017  ภายในช่วงเวลาแค่ไม่กี่สัปดาห์ นาจิบก็แต่งตั้งแจ็ค หม่า ผู้ก่อตั้ง Alibaba ซึ่งมีชื่อเสียงและเป็นที่นับหน้าถือตา ให้เป็นที่ปรึกษาด้านเศรษฐกิจดิจิทัลของรัฐบาล ⁴  ถึงแม้มีความคาดหวังว่าแจ็ค หม่าจะช่วยเหลือมาเลเซียในภาพรวมของเศรษฐกิจดิจิทัลด้วยการผลักดันระบบจ่ายเงินดิจิทัล อาทิ Alipay  ธุรกรรมธนาคารออนไลน์ และระบบสินเชื่ออิเล็กทรอนิกส์ ฯลฯ  แต่หนึ่งในรูปธรรมที่ชัดเจนที่สุดจนถึงทุกวันนี้ก็คือ เขตการค้าเสรีดิจิทัล ⁵  โครงการนี้เปิดตัวในเดือนมีนาคม 2017 โดยที่บริษัท Alibaba กระโจนเข้ามาทันทีในเวลาแค่ไม่กี่เดือนหลังจากรัฐบาลมาเลเซียยื่นข้อเสนอให้

บทบาทของ Alibaba เห็นได้ชัดเจนเมื่อเราพิจารณาต้นแบบธุรกิจของเขตการค้าเสรีดิจิทัล  คุณค่าที่มันนำเสนอก็คือ เขตการค้าเสรีดิจิทัลคือ เขตเศรษฐกิจที่ขอบเขตงานบริการทั้งหมดซึ่งจำเป็นต่อการสร้างหลักประกันการขนส่งสินค้าอย่างรวดเร็ว มีตารางเวลาแบบที่ทำให้สามารถทยอยส่งสินค้าได้ตลอดเวลา  เขตนี้เป็นแพลตฟอร์มการค้าทางอินเทอร์เน็ตหรือแพลตฟอร์มการค้าโลกทางอิเล็กทรอนิกส์ (Electronic World Trade Platform–e-WTP) แห่งแรกของ Alibaba  ส่วนเสริมที่ใช้สนับสนุนแพลตฟอร์มบริการทางอิเล็กทรอนิกส์  (eServices Platform) ก็คือ ศูนย์รวมการจัดการหีบห่อและขนส่งตามคำสั่งซื้อออนไลน์ (eFulfilment hub) และศูนย์บริการสัญญาณดาวเทียม (satellite services hub) ซึ่งกำลังอยู่ระหว่างการพัฒนาที่แบ่งเป็นสองเฟส เฟสแรกเป็นความรับผิดชอบของ Pos Malaysia (การไปรษณีย์แห่งชาติมาเลเซีย ซึ่งเป็นรัฐวิสาหกิจ) โดยมีต้นทุนอยู่ที่ 60 ล้านริงกิต ⁶  งบประมาณนี้ใช้เพื่อปรับปรุงยกระดับท่าอากาศยานนานาชาติกัวลาลัมเปอร์ 2 (Low-Cost Carrier Terminal–LCCT) เพื่อเป็นโครงสร้างพื้นฐานที่อำนวยความสะดวกแก่เขตการค้าเสรีดิจิทัล ซึ่งเปิดดำเนินการแล้วตั้งแต่ปี 2019  ส่วนเฟสที่สองของโครงการนี้คืออะไรแทบไม่มีใครรู้  อย่างไรก็ตาม เป็นที่เข้าใจกันว่า Alibaba ยังคงมีบทบาทหลักต่อไป โดยมีสัดส่วนการถือหุ้นถึง 70%  ส่วนที่เหลืออีก 30% เป็นการถือหุ้นของ Malaysia Airports Holdings Berhad (MAHB) ซึ่งเป็นรัฐวิสาหกิจเช่นกัน

ข้อมูลเท่าที่เปิดเผยนี้จึงชี้ให้เห็นข้อน่าสังเกตสำคัญสองประการ  ประการแรก โครงการนี้ดูเหมือนดำเนินการในสภาพแวดล้อมที่เกือบเหมือนดินแดนอิสระ มีความยุ่งเกี่ยวกับภาคอุตสาหกรรมในวงกว้างเพียงเล็กน้อย  นอกเหนือจากที่ตั้งที่ค่อนข้างแยกตัว (ประมาณหนึ่งชั่วโมงครึ่ง) จากศูนย์กลางธุรกิจของกัวลาลัมเปอร์แล้ว ก็ไม่มีความแน่ชัดว่าชาวมาเลเซียได้รับการถ่ายทอดเทคโนโลยีจากเขตการค้าเสรีดิจิทัลนี้มากน้อยแค่ไหน  อย่างไรก็ตาม เรายังพออนุมานได้บ้าง  ยกตัวอย่างเช่น โครงการนี้อ้างถึงวิสัยทัศน์ที่จะขับเคลื่อนพลังของผู้ประกอบการให้แก่ธุรกิจขนาดเล็กและขนาดกลาง (SMEs)  การส่งเสริมให้ธุรกิจเอสเอ็มอีเข้าร่วมในเขตการค้าเสรีดิจิทัลเต็มไปด้วยความหวังว่า ธุรกิจการพาณิชย์อิเล็กทรอนิกส์ หรืออีคอมเมิร์ซที่เพิ่งตั้งต้นของมาเลเซียจะได้รับแรงกระตุ้น อย่างน้อยก็ตามแนวคิดของกระทรวงการค้าระหว่างประเทศและอุตสาหกรรม (MITI) ของมาเลเซีย ⁷  การวิเคราะห์เบื้องต้นชี้ให้เห็นว่า โดยอาศัยเขตการค้าเสรีดิจิทัลนี้ ธุรกิจเอสเอ็มอีท้องถิ่น 13,000 แห่งสามารถเข้าถึงตลาดอีคอมเมิร์ซทั้งในระดับภูมิภาคและในระดับโลกได้ในช่วงปลายปี 2019  ตัวเลขนี้เพิ่มขึ้นแบบชี้กำลังจากจำนวนแค่ 2,000 แห่งเมื่อปลายปี 2017 ⁸

อย่างไรก็ตาม ตัวเลขข้างต้นดูเหมือนปิดบังบางอย่างมากกว่าเปิดเผย  งานศึกษาของ Tham และ Kam ⁹ ยกประเด็นที่น่าวิตกสองประเด็นคือ ไม่มีการแยกความแตกต่างเลยระหว่างบริษัทเอสเอ็มอีที่เป็นหน้าใหม่ในแพลตฟอร์มอีคอมเมิร์ซ กับบริษัทเอสเอ็มอีที่คร่ำหวอดในวงการมาก่อน ซึ่งใช้ช่องทางอีคอมเมิร์ซมาตั้งแต่ก่อนการตั้งเขตการค้าเสรีดิจิทัล  และไม่มีข้อมูลเกี่ยวกับอัตราการออกจากตลาดนี้ของบริษัทเอสเอ็มอีที่เคยมีรายชื่ออยู่ในแพลตฟอร์มอีคอมเมิร์ซในเขตการค้าเสรีดิจิทัลเลย  ประเด็นก็คือ จนกว่าจะมีข้อมูลที่เข้าถึงได้มากกว่านี้ น่าจะเป็นความรอบคอบกว่าหากเราตั้งข้อสงสัยไว้ก่อน (หรืออย่างน้อยที่สุดก็มองในแง่บวกอย่างระมัดระวัง)

ประการที่สอง “ผลของการแยกตัว” สังเกตเห็นได้ในแง่ของความเป็นเจ้าของทุนด้วย  โดยหลักใหญ่ใจความแล้ว เขตการค้าเสรีดิจิทัลเป็นการร่วมหุ้นส่วนที่ประกอบด้วยรัฐวิสาหกิจของมาเลเซีย (Pos Malaysia และ MAHB) กับบรรษัทข้ามชาติที่ใช้เทคโนโลยีเข้มข้น (Alibaba)  ความร่วมมือแบบนี้ไม่ใช่เรื่องแปลกสำหรับนักวิเคราะห์ที่คุ้นเคยกับกระบวนการเปลี่ยนผ่านสู่อุตสาหกรรมของมาเลเซีย  การเชิญชวนทุนต่างประเทศให้เข้ามาลงทุนโดยตรงก็เป็นไปเพื่อทลายความล้าหลังทางเทคโนโลยีของประเทศ  ในประเด็นนี้ไม่มีตัวอย่างไหนชัดเจนยิ่งกว่าการก่อตั้งศูนย์กลางด้านอิเล็กทริกและอิเล็กทรอนิกส์แห่งชาติที่ปีนัง  การที่มาเลเซียต้องพึ่งพิงการลงทุนโดยตรงจากต่างประเทศยิ่งขยายตัวมากกว่าเดิมในช่วงทศวรรษ 1980 เมื่อมาเลเซียพยายามรุกหนักด้านการพัฒนาอุตสาหกรรมหนัก  เพื่อให้บรรลุเป้าหมายนี้ รัฐบาลเห็นว่าเป็นเรื่องเหมาะสมที่จะดึงเอารัฐวิสาหกิจเข้ามา เพื่อแก้ไขความล้าหลังด้านเทคโนโลยีขององค์กรเหล่านี้ด้วยการร่วมทุนกับบรรษัทข้ามชาติ ¹⁰  นอกเหนือจากค่าใช้จ่ายทางการเงินแล้ว ปัญหาท้าทายที่สุดประการหนึ่งที่รัฐวิสาหกิจเหล่านี้ต้องหาทางแก้ไขก็คือ สิทธิบัตรและเงื่อนไขของเทคโนโลยีที่มาพร้อมกับการบริหารถูกกันไว้ไม่ให้เอื้อมถึง  ทั้งหมดนี้แปรผลไปเป็นการแบ่งงานกันทำในภาคปฏิบัติ  นั่นคือ รัฐวิสาหกิจของมาเลเซียรับผิดชอบแต่เรื่องต่างๆ ที่ไม่เกี่ยวกับเทคโนโลยี (เช่น การออกกฎเกณฑ์กำกับดูแลและการทำตลาด) ในขณะที่นักลงทุนต่างชาติควบคุมด้านต่างๆ ที่เป็นเทคโนโลยีของการลงทุน (เช่น ปัจจัยนำเข้า การออกแบบโรงงาน และขั้นตอนระบบงานผลิต)  การขาดความเป็นอิสระเช่นนี้ส่งผลให้ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียชาวมาเลเซียไม่กล้าและ/หรือถูกกีดกันจากการพัฒนาความสามารถที่ยั่งยืนในรูปแบบต่างๆ (เช่น การพยายามยกระดับมาตรฐานสินค้าให้สูงขึ้นเพื่อเจาะตลาดในประเทศที่ก้าวหน้ากว่า)

จนถึงปัจจุบัน บริษัทเหล่านี้หลายบริษัทต้องล้มหายตายจากจากอุตสาหกรรมที่ตนเกี่ยวข้อง  ผลประกอบการของมาเลเซีย (เช่น ส่วนแบ่งตลาดโลก) ในอุตสาหกรรมหนักเหล่านี้ก็ไม่เป็นชิ้นเป็นอันด้วย  ประเด็นที่เกี่ยวเนื่องก็คือ งานวิจัยหลายชิ้นชี้ให้เห็นว่า การที่มาเลเซียพึ่งพิงการลงทุนโดยตรงจากต่างประเทศและรัฐวิสาหกิจภายในประเทศให้เป็นพลังขับเคลื่อนการยกระดับอุตสาหกรรม ดำเนินไปพร้อมกับการเพิกเฉยละเลยภาคเอกชนและตัวแปรด้านเศรษฐกิจจุลภาคอื่นๆ (เช่น การวางรากฐานทักษะและโอกาสที่เท่าเทียมกันสำหรับผู้ประกอบการทุกภาคส่วนโดยถ้วนหน้า) ¹¹  ปัญหาเหล่านี้ควรได้รับการแก้ไข เพื่อให้บริษัทธุรกิจของมาเลเซียสามารถไต่บันไดเทคโนโลยีขึ้นไปได้ และสร้างมูลค่ามากขึ้นจากผลผลิตและการขายสินค้าและบริการในขั้นสูงขึ้นไป เพื่อเอาชนะ “กับดักรายได้ปานกลาง” ให้ได้ ¹²

บทสรุป

กล่าวโดยสรุป รัฐบาลและองค์กรต่างๆ กำลังใช้ประโยชน์จากธุรกิจแพลตฟอร์มเพิ่มขึ้น โดยถือเป็นหนทางเพื่อการเปลี่ยนผ่านสู่เศรษฐกิจดิจิทัล  เขตการค้าเสรีดิจิทัลเป็นตัวอย่างหนึ่งที่สาธิตให้เห็นว่า การเปลี่ยนผ่านสู่ธุรกิจแพลตฟอร์มถูกนำมาใช้ด้วยความทะเยอทะยานที่มุ่งหวังจะกระตุ้นให้มาเลเซียเปลี่ยนผ่านไปสู่เศรษฐกิจดิจิทัล  อย่างไรก็ตาม เท่าที่เป็นอยู่ในตอนนี้ เขตการค้าเสรีดิจิทัลมีความเกี่ยวข้องพัวพันในระดับต่ำมากกับผู้มีส่วนได้ส่วนเสียอื่นๆ ในระบบเศรษฐกิจใหญ่  ผู้มีส่วนได้ส่วนเสียมีหลากหลายและมักมีความคาดหวังที่แข่งขันกันเอง เขตการค้าเสรีดิจิทัลจึงจำเป็นต้องปรับปรุงต้นแบบธุรกิจของตนด้วยการปรับเปลี่ยนกรอบการนำเสนอคุณค่าของตัวเอง ¹³  ยิ่งกว่านั้น การที่รัฐวิสาหกิจหรือบริษัทที่ไม่ใช่รัฐวิสาหกิจภายในประเทศไม่มีความเป็นเจ้าของทุนโดยตรงในเขตการค้าเสรีดิจิทัล จะยิ่งลดทอนการถ่ายทอดความเชี่ยวชาญทางเทคโนโลยีที่แท้จริง ซึ่งจำเป็นอย่างยิ่งต่อการยกระดับระบบเศรษฐกิจของมาเลเซีย

ผู้มีอำนาจวางนโยบายควรทบทวนว่า ความเป็นหุ้นส่วนรัฐ-เอกชนขนาดใหญ่อย่างเขตการค้าเสรีดิจิทัลเป็นวิธีการที่ดีที่สุดในการยกระดับระบบเศรษฐกิจของมาเลเซียหรือไม่  โดยเฉพาะอย่างยิ่งเมื่อการถ่ายทอดเทคโนโลยีอันเป็นแง่มุมที่ต้องการมากที่สุดกลับขาดหายไป  ผู้วางนโยบายควรหันไปพิจารณาระบบการจัดการรูปแบบอื่นบ้าง เช่น แนววิธีสร้างระบบนิเวศ เป็นต้น แนววิธีสร้างระบบนิเวศจะอำนวยโครงสร้างให้บรรษัทข้ามชาติเป็นสมอหลักและรัฐวิสาหกิจมีบทบาทหน้าที่เป็นผู้สนับสนุน  วิธีการนี้เปิดโอกาสให้มีผู้มีส่วนได้ส่วนเสียหลากหลายจำนวนมากขึ้นได้เข้ามาอยู่ในกระบวนการสร้างมูลค่า โดยมีจุดเน้นชัดเจนที่การแลกเปลี่ยนเทคโนโลยีและความรู้ระหว่างบริษัทสมอหลัก ผู้มีหน้าที่สนับสนุน และผู้มีส่วนได้ส่วนเสีย  ดังนั้น การเปลี่ยนผ่านสู่ธุรกิจแพลตฟอร์มจะบรรลุเป้าหมายของการเปลี่ยนผ่านสู่เศรษฐกิจดิจิทัลได้อย่างแท้จริงทั้งในระดับเมือง ระดับภูมิภาค และระดับชาตินั้น จำเป็นต้องมีแนววิธีการปฏิบัติรูปแบบใหม่อย่างเป็นระบบ

Guanie Lim
National Graduate Institute for Policy Studies, Japan
Yat Ming Ooi
University of Auckland, New Zealand