‘อินเทอร์เน็ตเกตเวย์แห่งชาติ’ และอนาคตของระบอบเผด็จการดิจิทัลในกัมพูชา

ถึงแม้มีการรับรองเสรีภาพของการแสดงความคิดเห็นในรัฐธรรมนูญ แต่กัมพูชากำลังก้าวเข้าสู่ระบบรวบอำนาจเบ็ดเสร็จเพื่อควบคุมภูมิทัศน์ด้านดิจิทัลของประเทศพร้อมกับการเริ่มบังคับใช้ ‘อินเทอร์เน็ตเกตเวย์แห่งชาติ’ (National Internet Gateway–NIG) ซึ่งเป็นเกตเวย์ของรัฐบาลที่มีอำนาจควบคุมเครือข่ายอินเทอร์เน็ตทั้งหมด อันจะนำไปสู่การเซนเซอร์ตัวเองอย่างหนักภายในประเทศและช่วยเสริมสร้างความแข็งแกร่งให้แก่ระบบรัฐพรรคเดียวในกัมพูชา  เสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นและพื้นที่ประชาสังคมเพื่อการดำเนินกิจกรรมทางการเมืองที่หลงเหลือแค่ริบหรี่กำลังตกอยู่ภายใต้ภัยคุกคามจากการเริ่มบังคับใช้ซิงเกิลเกตเวย์ (Single Gateway)  เดิมทีนั้นมีแผนการที่จะเริ่มใช้ในช่วงต้นปี 2022 แต่ถูกชะลอไปก่อน ¹

จำนวนผู้ใช้อินเทอร์เน็ตในกัมพูชาเพิ่มขึ้นจาก 0.53% ของประชากรในปี 2009 พุ่งขึ้นเป็น 52.6% ของประชากร (8.86 ล้านคน) ในปี 2021 ²  ในปี 2021 มีบริษัทโทรคมนาคมรายใหญ่ 5 ราย ให้บริการทั้งเครือข่ายอินเทอร์เน็ตภาคพื้นดินและโทรศัพท์มือถือในกัมพูชา อันประกอบด้วย Viettel, Smart Axiata, CamGSM, Xinwei Telecom และ Southeast Asia Telecom  ทุกบริษัทมีถิ่นกำเนิดจากประเทศที่การปกครองโน้มเอียงไปทางระบอบอำนาจนิยม ³  (จีน สิงคโปร์และเวียดนาม)  และทุกบริษัทมีความเกี่ยวพันแนบแน่นกับรัฐบาลและข้าราชการกัมพูชา ⁴ ทั้งหมดนี้จึงยิ่งเอื้อต่อการร่วมมือระหว่างบริษัทผู้ให้บริการอินเทอร์เน็ตกับผู้มีอำนาจหน้าที่ในรัฐบาลในการตรวจตราสอดส่องการใช้อินเทอร์เน็ต การสกัดกั้นเนื้อหาออนไลน์ หรือ “การจำกัดความเร็ว” ของการสื่อสารผ่านเครือข่ายอินเทอร์เน็ต

ชุดเครื่องมือทางกฎหมายของเผด็จการดิจิทัล

มีการนำกฎหมายหลายฉบับมาใช้จัดการการแสดงความไม่พอใจต่อรัฐบาลทางออนไลน์  การผลักดัน NIG ที่ชะลอไปก่อนนั้น มีเป้าหมายเพื่อให้การเดินทางของข้อมูลในอินเทอร์เน็ตทั้งหมดต้องผ่านเกตเวย์หรือจุดต่อเชื่อมเพียงหนึ่งเดียวที่ดำเนินการโดยรัฐบาล การใช้ระบบ ‘อินเทอร์เน็ตเกตเวย์แห่งชาติ’ จะมาพร้อมกับชุดกฎหมายหลายฉบับที่มีอยู่แล้ว อาทิ รัฐธรรมนูญของประเทศกัมพูชา ประมวลกฎหมายอาญา กฎหมายโทรคมนาคม ประกาศระหว่างกระทรวงฉบับที่ 170 (Inter-Ministerial Prakas No.170) และกฎหมายอาชญากรรมไซเบอร์ที่อยู่ระหว่างการยกร่าง

บทบัญญัติจำนวนมากในกฎหมายเหล่านี้ ดังที่แจกแจงรายละเอียดไว้ในรายงานฉบับล่าสุดของ Asia Centre ⁵ เป็นการละเมิดต่อมาตรฐานสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศและสนธิสัญญาหลายฉบับที่กัมพูชาให้สัตยาบันไว้  ใจความสำคัญที่เป็นปัญหาในกฎหมายเหล่านี้มีอาทิ: การแก้ไขรัฐธรรมนูญมาตรา 49 ที่บังคับให้รักษา “ผลประโยชน์ของชาติ”; บทบัญญัติว่าด้วยความผิดฐานหมิ่นประมาทในประมวลกฎหมายอาญาที่คุ้มครอง “เกียรติภูมิหรือชื่อเสียงของบุคคลหรือสถาบัน”;  ความผิดอาญาในการเผยแพร่ “ข่าวปลอม” หรือ “fake news” (มาตรา 425); ความผิดฐาน “สมคบคิด” หรือ “วางแผนลับ” โดยบุคคลหนึ่งคนขึ้นไปเพื่อกระทำความผิดอาญา; การยุยงปลุกปั่นให้ประกอบอาชญากรรมอุกฉกรรจ์หรือก่อกวนเสถียรภาพของสังคม (มาตรา 495) ⁶  การติดต่อสื่อสารถูกติดตามสอดส่องภายใต้กฎหมายโทรคมนาคม (2015) ⁷ ซึ่งเปิดช่องให้มีหน่วยงานที่ทำหน้าที่ติดตามสอดส่อง (มาตรา 70 และ 71) ลดการคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคล (มาตรา 97 และ 6) และการกำหนดความผิดทางอาญาแก่เสรีภาพการแสดงความคิดเห็นในวิทยุ โทรทัศน์ ออนไลน์และในการส่งข้อความส่วนตัว (มาตรา 80)  ประกาศระหว่างกระทรวง (คำประกาศฉบับที่ 170) (2018) ว่าด้วย “การควบคุมการเผยแพร่ข่าวสารข้อมูลของเว็บไซท์และสื่อสังคมออนไลน์ทางอินเทอร์เน็ตในราชอาณาจักรกัมพูชา” เอื้อให้เกิดความร่วมมืออย่างใกล้ชิดระหว่างกระทรวงสารสนเทศ กระทรวงมหาดไทยและกระทรวงไปรษณีย์และโทรคมนาคม (MPTC) เพื่อติดตามสอดส่องการใช้สื่อสังคมออนไลน์ทั้งหมด  ในเดือนกุมภาพันธ์ 2020 คณะทำงานเฉพาะกิจด้านสื่อสังคมออนไลน์ได้รับมอบหมายให้ติดตามสอดส่องสื่อทั้งหมดในกัมพูชา ซึ่งรวมถึงสื่อสังคมออนไลน์ในทุกแพลตฟอร์มด้วย โดยได้รับอำนาจบังคับทางกฎหมายจากประกาศฉบับข้างต้น ⁸

ชุดกฎหมายทั้งหมดนี้จะได้รับการหนุนเสริมให้ครบเครื่องจากกฎหมายอาชญากรรมไซเบอร์ที่กำลังยกร่าง มีการเสนอกฎหมายฉบับนี้ครั้งแรกในปี 2012 และยังอภิปรายกันอยู่ในปี 2022  เพื่อวัตถุประสงค์ในการป้องกันอาชญากรรมไซเบอร์ กฎหมายฉบับนี้จึงมีบทบัญญัติให้เก็บข้อมูลไหลเวียนทางคอมพิวเตอร์ทั้งหมดไว้ได้ 180 วัน  หากนำมาบังคับใช้ รัฐบาลกัมพูชาจะสามารถเรียกดูข้อมูลจากองค์กรด้านสิทธิ์ได้อย่างง่ายดาย และส่งผลให้สามารถจำกัดควบคุมการทำงานขององค์กรเหล่านี้โดยใช้ข้อมูลดังกล่าวเป็นเครื่องมือ  ผู้แจ้งเบาะแสการกระทำความผิดภายในองค์กร (Whistle-blower) ย่อมตกอยู่ภายใต้การคุกคามจากร่างกฎหมายฉบับใหม่นี้เช่นกัน  กฎหมายควบคุมโควิด-19 (มีนาคม 2021) ถึงแม้เป็นมาตรการชั่วคราว ก็ถูกนำมาใช้ปิดปากผู้วิพากษ์วิจารณ์รัฐบาล โดยตั้งข้อหาเผยแพร่ “ข่าวปลอม” เกี่ยวกับสถานการณ์โควิด-19 และการบริหารจัดการโรคระบาดผิดพลาดของรัฐบาล

ชุดเครื่องมือทางกฎหมายเผด็จการของกัมพูชาชิ้นสุดท้ายก็คือ ‘อินเทอร์เน็ตเกตเวย์แห่งชาติ’ ซึ่งเปรียบเสมือน “ปุ่มปิดสวิทช์” อินเทอร์เน็ตระดับชาติเมื่อจำเป็น ⁹ เครื่องมือชิ้นนี้คือการคุกคามครั้งสำคัญต่อเสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นออนไลน์และสิทธิในความเป็นส่วนตัว  หน่วยงานที่ดำเนินการ NIG สามารถสอดแนมข้อมูลด้านดิจิทัลเพื่อประโยชน์ของรัฐบาลกัมพูชา  พวกเขาอยู่ภายใต้เงื่อนไขให้ร่วมมือกับหน่วยงานรัฐที่เกี่ยวข้องเพื่อดำเนินการบล็อกและตัดการเชื่อมต่อเครือข่ายทั้งหมดที่ส่งผลกระทบด้านลบต่อรายได้ ความปลอดภัย ระเบียบสังคม ศักดิ์ศรี วัฒนธรรม จารีตและประเพณีของชาติ (มาตรา 6)  รวมทั้งเก็บข้อมูลและส่งรายงานสถานะเป็นประจำแก่หน่วยงานรัฐ (มาตรา 14) เพื่อ “[สร้างหลักประกัน] ความปลอดภัย ระเบียบส่วนรวม ศักดิ์ศรี วัฒนธรรม จารีตและขนบธรรมเนียมประเพณีของสังคม” (มาตรา 12)

ในช่วงหลายเดือนก่อนการประกาศว่าจะใช้ NIG  มีบางย่านละแวกถูกตัดไฟฟ้าและความเร็วอินเทอร์เน็ตถูกจำกัดความเร็วเพื่อขัดขวางการเข้าถึงอินเทอร์เน็ต  ก่อนการเลือกตั้ง หน่วยงานรัฐสั่งปิดเว็บไซท์ข่าวอิสระฝ่ายประชาธิปไตยหลายเว็บด้วยกัน  เมื่อโรคระบาดโควิด-19 ทำให้กิจกรรมและการมีส่วนร่วมย้ายไปออนไลน์  องค์กรภาคประชาสังคมหลายแห่งแจ้งต่อ Asia Centre ว่ามีหลายกรณีที่การประชุมออนไลน์ของพวกเขาถูกก่อกวนจาก “ผู้เข้าร่วม” ที่ไม่มีใครรู้จัก ¹⁰

ในเดือนกุมภาพันธ์ 2022 การนำ NIG มาใช้ถูกเลื่อนออกไป  รัฐบาลกัมพูชามีความร่วมมือใกล้ชิดกับจีนทั้งในด้านการเงินและด้านเทคโนโลยี ¹¹ ดังที่นิวยอร์กไทมส์ตั้งข้อสังเกตไว้ เรื่องที่ปฏิเสธไม่ได้เลยก็คือ กัมพูชาเข้าร่วมเป็นหนึ่งในรายชื่อประเทศที่อ้าแขนรับต้นแบบจากจีนในแง่ของการใช้ความเป็นเผด็จการสอดแนมทางอินเทอร์เน็ต ¹²   ประเทศไทย เวียดนามและสิงคโปร์ต่างก็เดินตามต้นแบบนี้ ¹³  เรื่องนี้เป็นเหตุให้ชาวกัมพูชาหันไปใช้ VPNs เพื่อหลบเลี่ยงการควบคุมอินเทอร์เน็ต ถึงแม้ว่าบริการประเภทนี้น่าจะถูกสั่งห้ามในอนาคตก็ตาม

การสอดแนมทางดิจิทัลและความถดถอยด้านสิทธิ

ถึงแม้เสรีภาพในการแสดงความคิดเห็นได้รับการขึ้นหิ้งบูชาในรัฐธรรมนูญของกัมพูชาและหนุนเสริมด้วยการให้สัตยาบันต่อกติการะหว่างประเทศว่าด้วยสิทธิพลเมืองและสิทธิทางการเมือง (International Covenant on Civil and Political Rights–ICCPR)  แต่มาตรการทางกฎหมายจำนวนมากของกัมพูชาก่อให้เกิดภูมิทัศน์ด้านดิจิทัลที่มีการสอดส่องตรวจตราอย่างสูง ส่งผลให้เกิดความกังวลในหมู่ผู้ไม่เห็นพ้องกับรัฐบาล  เมื่อต้องเผชิญหน้ากับการคุกคามและการปั่นหัวในสื่อสังคมออนไลน์ นักวิจารณ์และนักปกป้องสิทธิมนุษยชนก็เริ่มถอยเข้าสู่การเซนเซอร์ตัวเองและถอนตัวจากการมีส่วนร่วมทางการเมืองเพื่อรักษาตัวให้รอด

เสรีภาพในอินเทอร์เน็ตถดถอยลงเรื่อยๆ นับตั้งแต่ปี 2009 ¹⁴  ในปี 2021 ชาวกัมพูชาประมาณ 39 คนถูกจับ ถูกขังคุกหรือถูกออกหมายจับในข้อหากระทำผิดกฎหมายทางออนไลน์จากรายงานการตรวจสอบสอดส่องของรัฐบาล ¹⁵  สมาคม Cambodian Journalists Alliance Association คอยบันทึกการกดขี่คุกคามสื่อมวลชนในประเทศนี้อย่างละเอียด  ในรายงานการติดตามผลทุกไตรมาสประจำเดือนกรกฎาคม-กันยายน 2021 ¹⁶ รายงานว่ามีการคุกคามสื่อมวลชนแปดคนด้วยการฟ้องร้องทางกฎหมาย การข่มขู่ด้วยความรุนแรง การกักขังหน่วงเหนี่ยว หรือการจำคุก เนื่องจากการรายงานข่าวในหลายหัวข้อด้วยกัน มีตั้งแต่หัวข้อสิทธิในที่ดินไปจนถึงโรคระบาดโควิด-19  รายงานของสมาคมตั้งข้อสังเกตว่า ตั้งแต่เดือนมกราคมถึงเดือนเมษายน 2021 กระทรวงสารสนเทศสั่งเพิกถอนใบอนุญาตสื่ออย่างน้อย 7 สำนักข่าว ประกอบด้วย Angkor Today, Live-Daily, San Prum, Phengvannak, Stoengchralpost, Tecchor Youth News และ K01 TV Online  หกในเจ็ดสำนักนี้ถูกกล่าวหาว่าเผยแพร่ข้อมูลข่าวสารเท็จและสร้างความสับสนวุ่นวายเพราะการรายงานข่าวเกี่ยวกับโรคระบาดโควิด-19  ในเดือนสิงหาคม 2021 กระทรวงสารสนเทศประกาศตั้งคณะกรรมการติดตามตรวจสอบจริยธรรมสื่อมวลชน (Monitoring Committee for Journalism Ethics) เพื่อควบคุมและกำกับดูแลการทำงานของผู้ปฏิบัติงานด้านสื่อมวลชนภายในประเทศ ¹⁷

การกดขี่ปิดปากเสียงคัดค้านรัฐบาลได้รับการหนุนเสริมจากอุตสาหกรรมสอดแนมเอกชน  บริษัทเจ้าของซอฟท์แวร์ FinSpy ถูกเปิดโปงว่าขายบริการให้รัฐบาลกัมพูชาก่อนที่บริษัทจะถูกสั่งปิดในเดือนมีนาคม 2022 ¹⁸  ในทำนองเดียวกัน รายงานข่าวของสำนักข่าวรอยเตอร์เปิดเผยว่า มีการใช้โปรแกรมสปายแวร์ Pegasus ของบริษัท NSO ในประเทศกัมพูชา ¹⁹

ควรตั้งข้อสังเกตไว้ด้วยว่า สื่อสังคมออนไลน์ในแพลตฟอร์มต่างๆ มีบทบาทมากขึ้น พร้อมกับมีการใช้ “นักเลงคีย์บอร์ด” (trolls) และ “บอท” (bots) เป็นประจำเพื่อเพิ่มขยายวาทกรรมสนับสนุนรัฐบาล อีกทั้งแพร่ข้อมูลบิดเบือนเพื่อทำลายความน่าเชื่อถือของผู้วิพากษ์วิจารณ์รัฐบาลและกลุ่มผู้ไม่เห็นพ้องทางการเมือง ²⁰  นายกรัฐมนตรีฮุนเซนใช้เฟสบุ๊คข่มขู่ฝ่ายตรงข้ามและเผยแพร่เฮทสปีช  เขาสามารถควบคุมวาทกรรมต่างๆ และป้อนให้แก่ประชากรที่มีความรู้ความเข้าใจด้านดิจิทัลในระดับต่ำ  ทั้งหมดนี้ช่วยให้เขาครองอำนาจง่ายขึ้น  “ข่าวปลอม” ที่รัฐบาลผลิตออกมามักนำไปสู่การจับกุม การกักขังหน่วงเหนี่ยวและการจำคุกตามอำเภอใจ

บทสรุป

การก่อตัวของระบบเผด็จการดิจิทัลในกัมพูชานำไปสู่ความถดถอยด้านเสรีภาพในอินเทอร์เน็ต การเซนเซอร์ตัวเองที่แพร่หลายมากขึ้น การขัดขวางการเข้าถึงอินเทอร์เน็ต การควบคุมวาทกรรมในการเลือกตั้ง การปิดปากเสียงของฝ่ายค้าน การสอดแนมออนไลน์และการปั่นเนื้อหาในสื่อสังคมออนไลน์  การที่นายกรัฐมนตรีฮุนเซนควบคุมภูมิทัศน์ของสื่อสังคมออนไลน์อย่างเบ็ดเสร็จเอื้อให้เขาสามารถเพิ่มขยายเนื้อหาสนับสนุนรัฐบาล อีกทั้งปั่นเนื้อหาท่วมมิดเบียดขับและข่มขู่ฝ่ายตรงข้ามทางการเมืองได้ ²¹  เรื่องเดียวที่พอเป็นความหวังก็คือ คำประกาศในเดือนกุมภาพันธ์ 2021 ว่า กระทรวงไปรษณีย์และโทรคมนาคมตั้งใจจะจัดเตรียมกฎหมายคุ้มครองข้อมูลส่วนบุคคลหลังจากยกร่างกฎหมายอาชญากรรมไซเบอร์เสร็จสิ้นภายในอนาคตอันใกล้นี้ ²²

ระบบเผด็จการดิจิทัลมีแนวโน้มจะพัฒนาขยายตัวต่อไปในกัมพูชาภายในอนาคตเท่าที่มองเห็น  ถึงแม้บุคลิกอาจต่างออกไปบ้าง แต่ฮุน มาเนตก็คงไม่เปลี่ยนแปลงระบบการปกครองของบิดามากนัก  เขาจะปกครองกัมพูชาด้วยการสนับสนุนของลาว เมียนมา เวียดนาม ²³ สิงคโปร์และจีน ²⁴ ทุกประเทศที่กล่าวมานี้กำลังช่วยกัมพูชาในด้านโครงสร้างพื้นฐานที่จำเป็นต่อการสืบทอดเผด็จการดิจิทัลให้ยืนยาวต่อไป ²⁵  รัสเซียเองก็เป็นผู้เล่นที่มีบทบาทในภูมิภาคนี้ โดยแสดงความสนใจในตลาดโทรคมนาคมของกัมพูชามานานแล้ว ²⁶รัสเซียเพิ่งลงนามในข้อตกลงด้านการลงทุนกับพนมเปญ ซึ่งรวมถึงบริษัท ELTEX ของรัสเซียด้วย ²⁷

Robin Ramcharan
Robin Ramcharan เป็นผู้อำนวยการบริหารของ Asia Centre.

Banner: Siem Reap, Cambodia. A most unlikely looking shop to be offering free WiFi. Gartland, Shutterstock