ภาคประชาสังคมในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ของประเทศไทยกับรัฐอ่อนแอ

ในอุดมคตินั้น บทบาทของรัฐบาลควรอำนวยความสุขและสวัสดิภาพแก่พลเมือง  วางกฎกติกาเพื่อคุ้มครองพลเมืองจากความขัดแย้ง รวมทั้งบังคับใช้กฎหมายและสร้างความเป็นระเบียบเรียบร้อย ¹  มิฉะนั้นแล้ว ความขัดแย้งอย่างรุนแรงระหว่างรัฐบาลกับพลเมืองอาจเกิดขึ้น  ในทางทฤษฎีนั้น ภาคประชาสังคมอยู่นอกภาครัฐ  แต่การมีธรรมาภิบาลที่ดียากจะแยกขาดจากภาคประชาสังคม ²  กระนั้นก็ตาม รัฐที่อ่อนแอคือผลที่ตามมาเมื่อรัฐบาลไม่สามารถจัดการความรุนแรงภายในประเทศและเมื่อรัฐไม่สามารถกระจายจัดสรรผลดีทางการเมืองแก่พลเมืองของตนอย่างถ้วนหน้า ³  นี่คือกรณีที่เกิดขึ้นในประเทศไทย

นับตั้งแต่วันที่ 4 มกราคม 2547  พื้นที่จังหวัดชายแดนภาคใต้ของประเทศไทยต้องเผชิญกับความปั่นป่วนทางสังคม  องค์กรภาคประชาสังคมเติบโตอย่างต่อเนื่องเพื่อตอบโต้ต่อการที่รัฐบาลไม่สามารถคุ้มครองชีวิตและทรัพย์สินของประชาชนในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้  รัฐบาลไทยมักกระทำการลับๆ ล่อๆ  ยุยงให้ประชาชนในพื้นที่คอยสอดแนมกันเองโดยใช้ยุทธศาสตร์กองทัพที่เรียกว่า “ยุทธการข้อมูลข่าวสาร (Information Operations—IO) ⁴  การใช้ IO ผ่านเพจปลอมในเฟซบุ๊กที่เน้นการสร้างเนื้อหาเพื่อเผยแพร่และกระตุ้นให้เกิดความเกลียดชังต่อเครือข่ายของฝ่ายกบฏขบวนการแนวร่วมปฏิวัติแห่งชาติมลายูปาตานี (Barisan Revolusi Nasional Melayu Patani) หรือ  BRN-Coordinate นอกจากนี้ เพจปลอมต่างๆ ยังถูกใช้เป็นเครื่องมือในการชี้เป้าตัวบุคคลหรือองค์กร (เช่น นักวิชาการหรือเอ็นจีโอ) ที่ให้การสนับสนุน BRN-Coordinate  กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักรยอมรับว่า IO คือส่วนหนึ่งของปฏิบัติการทางการทหารมานานกว่า 10 ปี ⁵  สภาพการณ์เช่นนี้สร้างปัญหาแก่ภาคประชาสังคมมากยิ่งขึ้นและทำให้ประชาชนเข้ามามีส่วนร่วมในกระบวนการสันติภาพในพื้นที่นี้ยากขึ้นกว่าเดิมด้วย

ระหว่างเกิดวิกฤตการณ์โรคระบาดโควิด-19 มีหน้าต่างแห่งโอกาสในการสร้างสันติภาพในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ ซึ่งคู่ปฏิปักษ์ก็คือรัฐไทยกับบีอาร์เอ็น  ในวันที่ 3 เมษายน 2563  BRN-Coordinate ออกแถลงการณ์ยุติการใช้ความรุนแรงเพื่อเปิดพื้นที่ให้แก่การช่วยเหลือประชาชนที่จำเป็นต้องเข้ารับการรักษาทางการแพทย์ โดยมีเงื่อนไขเดียวคือรัฐไทยต้องไม่เริ่มดำเนินการปฏิบัติการทางทหารอีก

….บีอาร์เอ็นจึงดำเนินมาตรการต่าง ๆ เพื่อระงับกิจกรรมทั้งหมดของกลุ่ม โดยมีเป้าหมายเพื่อให้มีการเข้าถึงความช่วยเหลือด้านมนุษยธรรม โดยตระหนักว่า ศัตรูสำคัญของมนุษยชาติในขณะนี้คือโรคโควิด-19  นี่คือคำแถลงการณ์จากสำนักเลขาธิการกลางของบีอาร์เอ็น ⁶

รักชาติ สุวรรณ ประธานเครือข่ายชาวพุทธเพื่อสันติภาพในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้และอดีตรองประธานสภาประชาสังคมชายแดนใต้ เผยแพร่ความคิดเห็นในหน้าเพจเฟซบุ๊กส่วนตัวเมื่อวันที่ 5 เมษายนว่า ทุกๆ คนยินดีที่จะเข้าร่วมและรัฐบาลไทยต้องไม่เพิกเฉยต่อแถลงการณ์ในส่วนที่กล่าวว่า “ตราบที่บีอาร์เอ็นไม่ถูกโจมตีจากฝ่ายเจ้าหน้าที่รัฐบาลไทย”  นับตั้งแต่เกิดความรุนแรงในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ของประเทศไทยในปี 2547 เครือข่ายชาวพุทธเพื่อสันติภาพคือองค์กรที่กลุ่มชาวพุทธในจังหวัดชายแดนภาคใต้ก่อตั้งขึ้น โดยมีวัตถุประสงค์เพื่อส่งเสริมสันติภาพและให้ความช่วยเหลือแก่ชาวพุทธด้วยกัน  สร้างความเข้าใจอันดีในการอยู่ร่วมกันอย่างสันติในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้  และคัดค้านการใช้ความรุนแรงเป็นวิธีแก้ไขปัญหาในพื้นที่นี้ ⁷

เราสามารถเห็นตัวอย่างความเป็นรัฐอำนาจนิยมได้จากเหตุการณ์ที่เกิดการปะทะและวิสามัญฆาตกรรม 3 ศพในอำเภอหนองจิก จังหวัดปัตตานีเมื่อวันที่ 30 เมษายน 2563  จากเหตุร้ายครั้งนี้ บีอาร์เอ็นได้ออกแถลงการณ์ว่า ฝ่ายศัตรู (รัฐไทย) ละเลยการหยุดยิงระหว่างเกิดโรคระบาดโควิด-19

“….อย่างไรก็ตาม ฝ่ายศัตรูกลับละเลย[การหยุดยิง] และคุกคามความสงบสุขของชาวปัตตานีด้วยปฏิบัติการหลายอย่าง นับตั้งแต่การบุกค้นบ้าน การจับกุมตามอำเภอใจ และการบังคับจัดเก็บดีเอ็นเอ  ในระหว่างนั้น ฝ่ายศัตรูยังตามล่าและยั่วยุสมาชิกบีอาร์เอ็น  แต่นักรบของบีอาร์เอ็นอดทนอดกลั้นไม่ยอมริเริ่มปฏิบัติการใดๆ เพื่อให้เกียรติแก่แถลงการณ์หยุดยิง” การแถลงข่าวของบีอาร์เอ็นต่อสื่อมวลชน 1 พฤษภาคม 2563

องค์กรภาคประชาสังคมที่มีการจัดตั้งอย่างเป็นทางการองค์กรหนึ่งในภาคใต้ของประเทศไทยมีชื่อว่า สภาประชาสังคมชายแดนใต้ หรือ Dewan Masyarakat Madani Selatan Thai  องค์กรนี้กอปรด้วยกลุ่มประชาสังคม 20 กลุ่มที่ตั้งใจทำงานร่วมกันเพื่อส่งเสริมสันติภาพ

 เป้าหมายหลักของสภาประชาสังคมชายแดนใต้คือการสร้างเวทีให้ทุกภาคส่วนของสังคมร่วมกันสร้างประชาสังคมเข้มแข็ง มีความมุ่งมั่นที่จะคลี่คลายความขัดแย้งที่ใช้ความรุนแรง พัฒนาสามจังหวัดชายแดนภาคใต้อย่างยั่งยืน สื่อสารและสร้างพื้นที่สาธารณะแก่ทุกผู้คน  องค์กรนี้เปิดตัวเป็นทางการครั้งแรกเมื่อวันที่ 20 สิงหาคม 2554 ณ โรงแรม ซี.เอส.ปัตตานี  ผู้เขียนเป็นผู้ร่วมก่อตั้งและเป็นเลขาธิการหญิงคนแรกขององค์กรนี้ ⁸ (โปรดดูรูป 2)

อุปสรรคอีกประการในการแก้ไขปัญหาชายแดนภาคใต้ที่สภาประชาสังคมประสบก็คือ การไม่ยอมจัดประเภทพื้นที่นี้เป็นเขตสงคราม  ตูแวดานียา มือรีงิง นักข่าวท้องถิ่น กล่าวว่าองค์กรระหว่างประเทศสององค์กร กล่าวคือ ICRC และ Geneva ติดตามสถานการณ์ความไม่สงบโดยใช้กรอบกฎหมายมนุษยธรรมระหว่างประเทศหรือกฎหมายสงคราม  กระนั้นก็ตาม คำนิยามของสงครามก็แตกต่างกันไปทั้งในภาคปฏิบัติและทฤษฎี ⁹

ในปัจจุบัน พื้นที่ภาคใต้ต้องเผชิญทั้งหายนะภัยจากโรคระบาดนอกเหนือจากหายนะภัยจากน้ำมือมนุษย์  มีการเก็บตัวอย่างดีเอ็นเออย่างลับๆ ในช่วงเกิดวิกฤตการณ์โควิด-19  ในวันที่ 6 เมษายน 2563 ชาวบ้านผู้ชายสามคนในจังหวัดสงขลาถูกเจ้าหน้าที่ที่อ้างตัวเป็นตำรวจกับทหารพรานมาจัดเก็บสารพันธุกรรมหรือดีเอ็นเอ  พฤติกรรมที่ไม่ตรงไปตรงมาเช่นนี้สร้างความหวาดระแวงในพื้นที่  องค์กรภาคประชาสังคมองค์กรหนึ่งชื่อมูลนิธิผสานวัฒนธรรมเป็นองค์กรไม่แสวงหากำไรที่ก่อตั้งในปี 2545  องค์กรนี้ส่งเสริมสิทธิมนุษยชนและการเข้าถึงความยุติธรรม  มูลนิธิผสานวัฒนธรรมแถลงว่าการกระทำเช่นนี้เป็นเรื่องที่ยอมรับไม่ได้

…การจัดเก็บดีเอ็นเอจากประชาชน เจ้าหน้าที่จะทำได้เฉพาะกรณีที่ประชาชนตกเป็นผู้ต้องหาในคดีอาญา โดยผู้ต้องหายินยอมและเป็นไปตามเงื่อนไขในประมวลกฎหมายวิธีพิจารณาความอาญา มาตรา 131/1 โดยจะเป็นอำนาจของพนักงานสอบสวนเท่านั้น เพื่อพิสูจน์การกระทำความผิดของผู้ต้องหา บุคคลทั่วไปที่เป็นผู้บริสุทธิ์มิใช่ผู้ต้องหาในคดีอาญาย่อมมีสิทธิที่ปฏิเสธไม่ให้เจ้าหน้าที่จัดเก็บดีเอ็นเอของตนได้ ¹⁰      

อีกสถานการณ์หนึ่งที่สะท้อนให้เห็นความเป็นรัฐอำนาจนิยมดูได้จากเหตุการณ์เมื่อกลางเดือนพฤษภาคม 2563   กองอำนวยการรักษาความมั่นคงภายในราชอาณาจักรร่วมกับสำนักงานคณะกรรมการกิจการกระจายเสียง กิจการโทรทัศน์ และกิจการโทรคมนาคมแห่งชาติ (กสทช.) ดำเนินการตัดสัญญาณโทรศัพท์มือถือระบบเติมเงินของประชาชนที่ไม่ได้ลงทะเบียนซิมการ์ดใหม่ด้วยระบบสแกนใบหน้า (2-snap system) โดยอ้างเหตุผลความมั่นคงของชาติ  ปัญหาคือการตัดสัญญาณโทรศัพท์เกิดขึ้นระหว่างวิกฤตการณ์โควิด-19  อีกทั้งซ้ำเติมกลุ่มเปราะบางที่สุดคือคนจนที่ใช้ระบบเติมเงินเพื่อติดต่อกับครอบครัว เรียนรู้การรับมือกับโรคระบาดโควิด-19 โดยค้นหาคำแนะนำจากหน่วยงานด้านการแพทย์และสาธารณสุข หรือติดต่อโรงพยาบาลเมื่อมีสมาชิกในครอบครัวเจ็บป่วยหรือความจำเป็นอื่นๆ   นอกจากนี้ การตัดสัญญาณโทรศัพท์ระบบเติมเงินเป็นการกระทำที่ขัดต่อหลักสิทธิมนุษยชน ¹¹

มูลนิธิเพื่อการเยียวยาและสร้างความสมานฉันท์ชายแดนใต้ (มยส.) คือองค์กรที่ปรับเปลี่ยนมาจากคณะกรรมการอิสระเพื่อความสมานฉันท์แห่งชาติ (กอส.) โดยใช้งบประมาณที่เหลือจาก กอส. มาก่อตั้ง มยส.  มยส. ก่อตั้งขึ้นเมื่อวันที่ 19 มกราคม 2553 เป็นองค์กรแบบมูลนิธิ บริหารจัดการโดยกลุ่มบุคคลที่ตรวจสอบได้ ซึ่งมีประสบการณ์การทำงานในโครงการเยียวยาประชาชนที่ได้รับผลกระทบในจังหวัดชายแดนภาคใต้ของประเทศไทย  ผู้บริหาร มยส. ส่วนใหญ่เป็นนักวิชาการประจำมหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์ (ม.อ.) จึงรับประกันความเป็นกลางได้  โดยรวมแล้ว มีองค์กรภาคประชาสังคมมากกว่า 30 องค์กรดังแสดงให้เห็นในตารางข้างล่างนี้ (โปรดดู ตาราง 1)

ตาราง 1: ตัวอย่างองค์กรภาคประชาสังคมในจังหวัดชายแดนภาคใต้ของประเทศไทย

อันดับ	อันดับ	ประธาน/หัวหน้า	ภูมิหลัง	วัตถุประสงค์	กิจกรรม
1	ผู้หญิงภาคประชาสังคมชายแดนใต้	โซรยา จามจุรี	ก่อตั้งในปี 2553 ด้วยการสนับสนุนจากสำนักส่งเสริมและการศึกษาต่อเนื่อง ม.อ.ปัตตานี องค์กรนี้สนับสนุนผู้หญิงที่ได้รับผลกระทบจากสถานการณ์ความไม่สงบ ส่งเสริมกระบวนการสันติภาพ ได้รับทุนอุดหนุนจาก EU และ OXFAM.	พัฒนาบทบาทของผู้หญิงในการมีส่วนร่วมกับกระบวนการสันติภาพเพื่อแก้ไขสถานการณ์ความไม่สงบในสามจังหวัดชายแดนใต้	– ส่งเสริมความมั่นคงด้านอาหารและการดำรงชีวิตของชายและหญิงกลุ่มเปราะบาง – เพิ่มอำนาจผู้หญิงเพื่อการสานเสวนาด้านประชาธิปไตยและสันติภาพผ่านวิทยุและสื่อสังคมอื่นๆ
2	กลุ่มศิลปะและวรรณกรรมป่านวงเดือน	นวพล ลีนิน	ก่อตั้งในปี 2550 กลุ่มนี้เป็นการรวมตัวจากเครือข่ายคนทำงานศิลปะ กิจกรรมหลักคือการใช้ศิลปะแขนงต่างๆ เช่น ดนตรีและจิตรกรรม เพื่อส่งสารเกี่ยวกับสันติภาพในชายแดนภาคใต้	สนับสนุนศิลปะแขนงต่างๆ เพื่อรณรงค์สันติภาพสู่สาธารณะ	– ส่งเสริมกิจกรรมด้านศิลปะเพื่อการเคลื่อนไหวด้านสันติภาพในชายแดนภาคใต้โดยเชื่อมโยงกลุ่มศิลปะแขนงต่างๆ
3	กลุ่มMerpati (พิราบสันติ)	อุสมาน ดาโอะ	ก่อตั้งในปี 2557 กลุ่มนี้เกิดจากการรวมตัวของประชาชนในปัตตานี ยะลาและนราธิวาส ที่ได้รับผลกระทบจากกฎหมายความมั่นคงที่บังคับใช้ในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้	เพื่อสร้างความเข้มแข็งแก่สมาชิกของกลุ่มและประชาชนทั่วไป ด้วยการพัฒนาหลักสูตรการเรียนรู้สันติภาพ สิทธิมนุษยชนและประชาธิปไตย	– เรียนรู้เกี่ยวกับสันติภาพ สิทธิมนุษยชนและประชาธิปไตย
4	ครือข่ายเยาวชนเพื่อพัฒนาคุณภาพชีวิตเด็กกำพร้า	Nurhayatee Molo	ก่อตั้งในปี 2554 กลุ่มเยาวชนในภาคใต้ของประเทศไทยรวมตัวกันเป็นเครือข่ายเพื่อช่วยเหลือเด็กกำพร้าที่ได้รับผลกระทบจากเหตุการณ์ความไม่สงบ ผู้ริเริ่มเครือข่ายนี้คือ Hamah Morlor.	เพื่อสร้างพื้นที่สาธารณะสำหรับการอภิปรายถึงหัวข้อเกี่ยวกับเด็กกำพร้าที่สูญเสียบิดามารดาหรือผู้ปกครองในเหตุการณ์ความไม่สงบ	– ให้ความช่วยเหลือเด็กกำพร้าจากเหตุการณ์ความไม่สงบโดยอาศัยกิจกรรมทางศาสนา มอบทุนการศึกษา และส่งเสริมให้เด็กเหล่านี้เรียนหนังสือต่อไป
5	THE PATANI	อาเต็ฟ โซะโก	ก่อตั้งในปี 2558 THE PATANI เป็นองค์กรที่เกิดจากการรวมตัวของอดีตนักศึกษาที่เคยเป็นนักกิจกรรม ซึ่งปัจจุบันอยู่ในหลากหลายอาชีพ สมาชิกของกลุ่มนี้เรียกตัวเองว่า THE PATANI.	เพื่อสร้างเอกภาพในหมู่ประชาชนชาวปาตานี ซึ่งมีชุดอุดมการณ์ทางการเมืองที่รับใช้ชาวปาตานี	– สร้างแพลตฟอร์มในการพูดคุยเสวนาระหว่างประชาชนชาวปาตานี – จัดเวทีในหัวข้อเกี่ยวกับความขัดแย้งของปาตานีใน ASEAN Peoples’ Forum – สถาปนาวันมนุษยธรรมปาตานี – ตีพิมพ์หนังสือ 2 เล่ม: The Listening Project และ Peace History
6	มูลนิธิ อาจารย์ฮัจยีสุหลง อับดุลกอเดร์ โต๊ะมีนา	เด่น โต๊ะมีนา	ก่อตั้งในปี 2535 เด่น โต๊ะมีนา สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดปัตตานีและรัฐมนตรีช่วยว่าการกระทรวงมหาดไทย บุตรชายคนที่สามของหะยีสุหลง โต๊ะมีนา เขาตั้งใจจดทะเบียนมูลนิธิในนามบิดาของตนเพื่อเป็นอนุสรณ์ถึงคุณความดีและการเป็นต้นแบบที่ดีสำหรับคนรุ่นต่อไป	1. เพื่อเผยแพร่ความรู้ทั่วไปและศาสนาแก่ประชาชน 2. เพื่อให้ความช่วยเหลือทางการศึกษาแก่เด็กกำพร้าและนักเรียนยากไร้ 3. เพื่อสนับสนุนกิจกรรมทางศาสนา 4. เพื่อสร้างโรงพยาบาลและศูนย์ดูแลผู้สูงอายุ 5. เพื่อริเริ่มงานบริการสังคมและร่วมมือกับมูลนิธิอื่นๆ	– ในปี 2558 มูลนิธิจัดงานรำลึก 61 ปีการบังคับสูญหายของ ฮัจยีสุหลง อับดุลกอเดร์ โต๊ะมีนาและผู้ถูกบังคับสูญหายคนอื่นๆ – ในปี 2559 มูลนิธิจัดงานรำลึก 62 ปีการบังคับสูญหายของ ฮัจยีสุหลง อับดุลกอเดร์ โต๊ะมีนา โดยมีไกรศักดิ์ ชุณหะวัณ (พล.ต.อ. เผ่า ศรียานนท์เป็นลุงเขยของไกรศักดิ์ ซึ่งมีส่วนพัวพันในการสังหารฮัจยีสุหลง อับดุลกอเดร์ โต๊ะมีนาและคนอื่นๆ) มาร่วมงานและกล่าวคำขอโทษต่อครอบครัวของเหยื่อ
7	โรงเรียนนักข่าวชายแดนใต้ (Deep South Journalism School --DSJ)	สะรอนี ดือเระ	ก่อตั้งเมื่อเดือนธันวาคม 2553 DSJ เป็นสาขาหนึ่งของศูนย์เฝ้าระวังสถานการณ์ภาคใต้ (Deep South Watch--DSW).	เพื่อส่งเสริมกระบวนการสันติภาพด้วยการเพิ่มอำนาจแก่นักข่าวรุ่นต่อไปโดยเน้นความสนใจไปที่เด็กและเยาวชนที่ได้รับผลกระทบจากสถานการณ์ความไม่สงบ	DSJ เน้นความสนใจใน 3 หัวข้อ นั่นคือ กระบวนการสันติภาพ กระบวนการยุติธรรม และความเคลื่อนไหวขององค์กรภาคประชาสังคม สนับสนุนการมีพื้นที่ปลอดภัยสำหรับเด็ก เรียกร้องโครงข่ายรองรับความปลอดภัยทางสังคมสำหรับเด็ก และส่งเสียงคัดค้านมิให้เด็กและเยาวชนตกเป็นเป้าการโจมตี

นับจากวันที่มีการก่อตั้งองค์กรภาคประชาสังคมมาจนถึงทุกวันนี้ ปัญหาในสามจังหวัดชายแดนภาคใต้ยังไม่ได้รับการคลี่คลาย ยกตัวอย่างเช่น ความขัดแย้งเชิงโครงสร้างระหว่างรัฐบาลกลางรวมศูนย์อำนาจกับวิถีชีวิตของชาวบ้านท้องถิ่น  ปัญหายาเสพติด สิทธิมนุษยชน ความยุติธรรมและการคอร์รัปชั่น ยิ่งซ้ำเติมให้สถานการณ์ความขัดแย้งซับซ้อนยิ่งขึ้น  การเจรจาต่อรองถูกผูกขาดโดยหน่วยงานรัฐบาลและหน่วยงานด้านความมั่นคง กีดกันองค์กรสิทธิมนุษยชนระหว่างประเทศออกไปอยู่วงนอก  องค์กรเหล่านี้พบแต่อุปสรรคมากมายจนยากจะดำเนินการใดๆ  ยังมีการใช้เพจเฟซบุ๊ก IO อย่างแพร่หลาย  ระหว่างเกิดโรคระบาดใหญ่โควิด-19 เนื้อหาของเพจเฟซบุ๊ก IO ยังมุ่งทำลายความน่าเชื่อถือขององค์กรภาคประชาสังคม โดยกล่าวหาว่าองค์กรภาคประชาสังคมไม่ทำอะไรเพื่อช่วยเหลือประชาชนเลย  รัฐบาลควรมีบทบาทสำคัญในการคุ้มครองพลเมืองจากความรุนแรง เปิดโอกาสให้ประชาชนมีส่วนร่วมในการตัดสินใจและส่งเสริมการสร้างชุมชนและประชาสังคม

อลิสา หะสาเมาะ
อาจารย์ประจำแผนกวิชาพัฒนาสังคม
คณะมนุษยศาสตร์และสังคมศาสตร์
มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์