Ngôn ngữ Hồi giáo và Yawi: Các lĩnh vực thể hiện và quảng bá bản sắc Malay ở miền cực Nam Thái Lan

Vào tháng 2 năm 2015, Ủy ban Di sản Thế giới Thái Lan đã nộp đơn đăng ký cho thành phố Chiang Mai được ghi vào Danh sách Di sản Thế giới của UNESCO. ¹ Mặc dù vẫn còn trong danh sách dự kiến, tổ chức này đã lên kế hoạch nộp hồ sơ đề cử vòng cuối của họ, có thể vào cuối năm 2019. Trên khắp Đông Nam Á, dòng chữ trên Danh sách Di sản Thế giới rất hấp dẫn, vì nó hứa hẹn “uy tín quốc tế và quốc gia, [. ..] sự hỗ trợ tiền tệ và […] những lợi ích tiềm năng của việc nâng cao nhận thức cộng đồng, của du lịch và sự phát triển kinh tế.” ² Trong khi các di sản thế giới của Thái Lan, như Sukhothai và Ayutthaya, chủ yếu dựa vào bản sắc và lịch sử quốc gia, ³ thì bộ hồ sơ mới nhất về phía bắc Thái Lan này – và các nỗ lực khác trước nó – đã phản ánh bản sắc địa phương hay khu vực cũng nhiều như là bản sắc quốc gia.

Điều có nguy cơ ở đây là một loại phản ứng của người miền bắc đối với những căng thẳng giữa moradok (di sản) và yarn (cộng đồng / hang xóm) mà Marc Askew đã xác định vào những năm 1990 ở Bangkok. Nâng các tàn tích bị bỏ hoang lên vị thế quốc gia và toàn cầu là tương đối dễ dàng; trong trường hợp của Chiang Mai, việc đề cử Di sản Thế giới kết hợp những di chỉ vật lý của một quá khứ có tiềm năng chính trị với một cộng đồng sống. Dự án này có ý nghĩa gì đối với bản sắc của người miền Bắc và mối quan hệ giữa miền bắc và Bangkok? Làm thế nào để nỗ lực liên tục nhằm bảo tồn di sản của thành phố phù hợp với lịch sử lâu dài của bản sắc khu vực ở Thái Lan hiện đại?

Xu hướng Lanna (Lanna-ism)

Hồ sơ của Chiềng Mai mang những hậu quả tiềm tàng đối với các nhóm khác nhau với một nguy cơ trong tương lai của thành phố. Các nhóm đằng sau bộ hồ sơ này bao gồm các kiến ​​trúc sư trẻ chuyên nghiệp, các nhà quy hoạch đô thị và các học giả, nhóm những người mà nói theo nghĩa rộng đều nằm dưới biểu ngữ của một loại “chủ nghĩa địa phương” nhất định. Trong trường hợp của Chiang Mai, đôi khi nó được gọi là Xu hướng Lanna, một thuật ngữ mới chỉ vương quốc Lanna cổ đại, một vương quốc đã cai trị phần lớn khu vực này cho đến thế kỷ 16, và thuật ngữ này cung cấp nền tảng lịch sử cho bản sắc địa phương để phân biệt với một Bangkok “chuẩn” hay một bản sắc dựa trên nền tảng là người Thái trung tâm. ⁴

Xu hướng Lanna ít phát triển từ một sự kết nối hữu cơ với vương quốc lịch sử Lanna mà chủ yếu là từ những nỗ lực sau Thế chiến thứ hai nhằm giành một không gian cho bản sắc chính trị và văn hóa địa phương tại các thành phố như Chiang Mai và Chiang Rai. Các chiến dịch địa phương nhằm xây dựng một trường đại học ở phía bắc, những lời kêu gọi xây dựng các tượng đài các vị vua của Lanna, và sự xuất hiện trở lại của kịch bản Lanna trên toàn thành phố Chiang Mai đều là những dấu ấn của quá trình này. Di sản đô thị của Chiang Mai luôn luôn nổi bật trong sự hình thành và biểu hiện của xu hướng Lanna một phần là vì các không gian quan trọng nằm ở trung tâm thành phố đã được cấu hình lại và chủ yếu là thuộc địa của nhà nước Bangkok, và một phần là do lịch sử lâu đời của các đền chùa và cung điện (khum) liên kết với các vị vua Lanna. Thành công trong việc gắn thành phố này vào danh sách Di sản Thế giới chắc chắn sẽ nâng cao bản sắc Lanna và chất Lanna ra cả nước và toàn cầu.

Việc quảng bá xu hướng xuất hiện trong hình thức bất ngờ. Là một phần của chiến dịch, nhóm làm việc Di sản Thế giới đã tổ chức một cuộc thi thiết kế linh vật, kết quả là một màn tái hiện cực kỳ dễ thương của con nai bạch tạng (fan phuak) nổi bật lên trong huyền thoại thành lập của thành phố. Nhân vật này, được gọi là Nong Fan, được dự định là đại diện cho Chiang Mai và cho dự án Di sản Thế giới, và có lẽ cho cả chính xu hướng Lanna.

Đề cử này bao gồm vô số các địa điểm có ý nghĩa lịch sử trong và xung quanh thành phố Chiang Mai, với sự nhấn mạnh vào lịch sử cổ xưa của triều đại Mangrai và các phần “có thể được chấp nhận” trong mối quan hệ của Chiang Mai với Xiêm, đặc biệt là các đền thờ. Tuy nhiên, có những phần vẫn còn đang tranh cãi về trung tâm thành phố thì nằm trong phạm vi dự án nhưng không được nêu tên trong đề cử ban đầu. Hai bảo tàng quan trọng ở trung tâm thành phố thể hiện bản sắc văn hóa của di sản Lanna được đặt trong các tòa nhà lịch sử vốn từng là trung tâm của chủ nghĩa thực dân nội bộ của nhà nước Bangkok – tòa nhà chính phủ (sala rathaban) và tòa án quận (san khwaeng). Nói tóm lại, việc đề cử là một phần của một dự án lớn hơn nhằm mục đích là cấu hình lại trung tâm thực dân của thành phố như một nơi trưng bày lịch sử địa phương, tất cả nằm trong khuôn khổ lịch sử quốc gia chấp nhận được.

Bangkok và giới hạn của lịch sử và di sản

Vị trí Di sản Thế giới cung cấp một cách bảo tồn và phát triển bản sắc, văn hóa và lịch sử địa phương, nhưng trong bối cảnh Thái Lan, điều này có nghĩa là sự vận động trong giới hạn của nhà nước do Bangkok thống trị. Những nỗ lực trong quá khứ nhằm tưởng niệm lịch sử địa phương trong không gian đô thị cũng đã được định hình nhờ Bangkok. Ví dụ, tượng đài “Ba vua” nổi tiếng lúc đầu chỉ có một bức tượng Mangrai, vị vua sáng lập của Chiang Mai và Lanna, nhưng khi chính quyền trung ương tham gia, nó đã biến thành một tượng đài kết nối các vị vua sáng lập của cả hai tỉnh Chiang Mai và Sukhothai, do đó giữ cho lịch sử địa phương vững chắc trong giới hạn của quốc gia. ⁵

Tương tự như vậy, con đường đến danh sách Di sản Thế giới gần đây có liên quan đến sự di chuyển trung tâm và ngoại vi. Câu chuyện bắt đầu vào năm 2002 với Chiang Saen, Wiang Kum Kam và Lamphun – những địa điểm nhỏ gắn liền với lịch sử của Lanna, tất cả đều cần được bảo tồn và tất cả đều có tiềm năng mạnh mẽ trong việc phát triển du lịch. ⁶ Đến năm 2008, Lamphun bắt đầu tiến hành việc làm hồ sơ danh sách Di sản Thế giới. ⁷ Vào năm 2010, một số học giả đã bắt đầu chuẩn bị một hồ sơ cuối cùng cho Chiang Mai. ⁸

Lúc này, chính trị quốc gia can thiệp. Các hoạt động liên quan đến UNESCO bị dừng lại vào cuối năm đó khi xung đột về vị trí của Preah Viget, một ngôi đền Khmer thế kỷ thứ mười một ở biên giới giữa Thái Lan và Campuchia nổ ra, ngôi đền này đã được ghi vào danh sách Di sản Thế giới vào năm 2008. Với sự bất đồng liên tiếp giữa các ý kiến khẳng định về ngôi đền và các khu vực ngay xung quanh nó, các cuộc biểu tình siêu-dân tộc (hyper-nationlist) cuối cùng đã dẫn đến xung đột thực sự vào năm 2011, và vào tháng 6, phái đoàn Thái Lan đã rút khỏi UNESCO để phản đối. ⁹Tất cả các công việc liên quan đến việc đệ trình lên UNESCO về vị trí của khu vực phía bắc bị dừng lại. Với cuộc bầu cử năm đó của Yingluck Shinawatra, bản thân cô là một người Bắc Thái Lan (khon muang) ở Chiang Mai, các dự án đã được tăng tốc nhanh chóng. ¹⁰

Vì bất kỳ hồ sơ nào gửi tới Ủy ban Di sản Thế giới đều cần sự chấp thuận của Cục Hợp tác Quốc tế trong Bộ Giáo dục, các đường của di sản thế giới ở phía bắc một lần nữa được định hình nhờ nhà nước trung ương. ¹¹ Vào năm 2013, một số quan chức đã đề cử “thành phố sinh đôi”, kết hợp  Chiang Mai vào dự án Lamphun. Theo một học giả, một đề cử mang tính series bao gồm Chiang Mai, Wiang Kum Kam, Lamphun, Lampang và Chiang Saen sẽ “tái hiện văn hóa Lanna cũng như chia sẻ tài nguyên thiên nhiên và tài nguyên tiềm năng của nó. Cũng sẽ dễ dàng được đưa vào danh sách hơn nếu nó được đề xuất như là một thành phố duy nhất thể hiện một di sản văn hóa.” ¹² Tuy nhiên, sau khi được sự chấp thuận của quốc gia, chỉ có đơn xin của Chiang Mai được gửi tới UNESCO, và “Các Di tích, Các địa điểm và Cảnh quan văn hóa của Chiang Mai, Thủ đô của Lanna” đã được thêm vào Danh sách dự kiến ​​di sản thế giới vào ngày 9 tháng 2 năm 2015.

Vậy chuyện gì đã xảy ra? Mặc dù chắc chắn rằng Chiang Mai có thể bảo vệ và quản lý hiệu quả đối với di sản đô thị của mình, nhưng vị trí di sản thế giới cũng có những rủi ro liên quan đến việc gia tăng sự quan tâm và gia tăng du lịch. Tuy nhiên, các thành phố nhỏ hơn như Lamphun và Chiang Saen có thể vừa bảo tồn vừa phát triển du lịch. Rõ ràng có những mối quan tâm kinh tế khác liên quan ở đây – Lamphun vẫn quan trọng hơn đối với nhà nước vì nó là trung tâm đầu tư công nghiệp, với hai khu công nghiệp lớn được xây dựng rất gần với khu vực di sản được bảo vệ và cả hai công viên đang tìm cách mở rộng. ¹³ Tuy nhiên, có những lý do mang tính lịch sử khác để Chiềng Mai có vai trò cao nhất trong biểu hiện đặc đặc biệt về bản sắc Lanna này.

Một thành phố phát triển quá mức trong một nền dân chủ kém phát triển

Các vấn đề Chiang Mai đang đối mặt xuất phát từ chính quyền tập trung và chính sách quy hoạch đô thị kém. Không giống như các thành phố phía bắc khác, Chiang Mai đã duy trì sự gắn bó và đôi khi có vấn đề trong sự kết nối với Bangkok. Sau thế kỷ XIX, khi Băngkok được coi là một biên giới xa xôi, thậm chí nguy hiểm, thì Chiang Mai đã biến thành một tiền đồn của nhà nước Xiêm hiện đại, được mô phỏng một phần trên các thuộc địa láng giềng ở Đông Nam Á. ¹⁴ Với chế độ quân chủ địa phương bị dẹp qua một bên, bản sắc khu vực của Lào đã bị ngăn cản, và Chiang Mai trở thành một trung tâm của một bản sắc mới của miền bắc Thái và của chính quyền Xiêm. ¹⁵ Theo một cách nào đó, mối liên hệ này chỉ trở nên sâu sắc trong và sau thời đại Thaksin, với dòng tiền và dân số chảy vào thành phố từ Bangkok và ra nước ngoài. Giữa những áp lực này, tôi cho rằng chúng ta có thể xem đề xuất Di sản Thế giới là một nỗ lực để giải quyết các vấn đề của một thành phố phát triển quá mức trong bối cảnh nền dân chủ kém phát triển.

Hãy xem xét câu trả lời sau đây của giám đốc Trung tâm Văn hóa và Nghệ thuật Thành phố Chiang Mai (một trong những bảo tàng được đề cập ở trên), khi được hỏi tại sao Chiang Mai đang nộp hồ sơ Di sản Thế giới:

A: Tôi nghĩ một trong những điều mà người dân Chiang Mai và nhóm làm việc cùng nhau nhận thấy là thành phố của chúng ta đang thay đổi nhanh chóng – về vật chất, xã hội và kinh tế. Những thay đổi này đều có lợi và đôi khi không phù hợp. Cá nhân tôi tin rằng thời gian là thích hợp để đặt cược vì nhiều lý do.

Trước tiên, người dân Chiang Mai sẽ có cơ hội thảo luận và tranh luận về cách bảo tồn thành phố của chúng ta. Thứ hai, nó mang lại sự thay đổi trong nhận thức của công chúng – một cảm giác mà chúng ta có thể chịu trách nhiệm, điều mà tôi nghĩ là rất quan trọng. Trước đây, nếu có chuyện gì xảy ra, người dân địa phương sẽ kêu gọi các cơ quan hoặc tổ chức có trách nhiệm giải quyết vấn đề. Bây giờ chúng tôi đang thấy nhiều người và các mạng khác nhau sẵn sàng và cố gắng tự mình giải quyết vấn đề. Họ đang tình nguyện dành thời gian, đề xuất ý tưởng, hỗ trợ các lĩnh vực khác nhau và kêu gọi hợp tác với các nhóm khác. Đó là lý do tại sao tôi nghĩ rằng đây là thời điểm thích hợp để chúng tôi tiến hành dự án này. ¹⁶

Thiếu chính phủ hiệu quả và đáp ứng, cộng đồng phải tự mình hành động; đối với Chiang Mai, diễn ngôn toàn cầu về di sản thế giới đưa ra một con đường tiềm năng cho hành động đó.

Kế luận

Lịch sử Di sản Thế giới ở miền Bắc Thái Lan phản ánh những câu hỏi chính hình thành nên bản sắc khu vực vào năm 2019 ở Thái Lan. Đầu tiên, mối quan hệ giữa trung tâm và ngoại vi ngày nay trông như thế nào? Lời ban phước của Bangkok vẫn cần thiết, và tiếp tục định hình các biểu hiện lịch sử của tính chất miền bắc hay xu hướng Lanna, Dòng chữ trên Danh sách Di sản Thế giới của UNESCO có thể thúc đẩy sự thay đổi chính sách ở cấp địa phương; tuy nhiên, rủi ro là các quan chức chính phủ phớt lờ sự làm việc chăm chỉ của cộng đồng địa phương và những thay đổi cụ thể trong chính sách mà việc được vào danh sách Di sản thế giới có thể đem lại, và thay vào đó lại chỉ xem danh sách Di sản Thế giới như là một dấu hiệu khác của “vị trí toàn cầu.” Thứ hai, cái gì và ai được  bao gồm trong ‘miền Bắc’, tại sao là Chiang Mai, mà không phải là Chiang Saen hay Lamphun? Trong khi nhà nước Thái Lan đã chứng thực cho Chiang Mai được lên vũ dài toàn cầu của UNESCO, thì các địa danh Lanna khác vốn cũng đáng được chú ý và bảo tồn lại vẫn bị đánh giá thấp, hoặc thậm chí bị bỏ qua.

Tất nhiên, đơn xin được ghi danh của Chiang Mai diễn ra trong thời kỳ không tự do, không dân chủ, với áp lực đối với người miền Bắc là phải thể hiện lòng trung thành của họ với nhà nước và vị vua mới. Trong khi các cuộc bầu cử đã trở lại Thái Lan vào tháng 5 năm 2019, mà không có đại diện địa phương hiệu quả, chẳng hạn như các thống đốc được bầu, thì việc kiểm soát bản sắc địa phương dường như là một hy vọng xa vời. Tuy nhiên, sự hấp dẫn đối với các diễn ngôn toàn cầu của Di sản Thế giới, có thể chỉ là cơ hội để một số người thách thức, ngay cả là một chút, cái quá khứ và hiện tại của một nhà nước Thái  siêu tập trung (hyper-centralized Thai state).

Talor Easum
Đại học bang Indiana

Banner Image: Aerial view of sunset landscape ring road and traffic, Chiang Mai City,