ชลประทานอีสาน: อัตลักษณ์ภาคตะวันออกเฉียงเหนือกับการเมืองเรื่องของน้ำ

บทความนี้พิเคราะห์ว่า นโยบายน้ำในภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทย (อีสาน) เชื่อมโยงภูมิศาสตร์ของภูมิภาคนี้กับประชาชนในท้องถิ่นอย่างไร มันก่อให้เกิด ขยายและบางครั้งก็ท้าทายอัตลักษณ์ทางการเมืองที่เป็นพลเมืองชั้นสองของพวกเขา  ผู้เขียนชี้ให้เห็นว่า การชลประทานและการสร้างเขื่อนมีบทบาทอย่างยิ่งในการรักษาความสัมพันธ์ที่ไม่เท่าเทียมระหว่างภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยกับรัฐไทยภาคกลาง  นโยบายน้ำไม่ได้มีความเป็นกลางทางสังคม ตรงกันข้าม มันเชื่อมโยงลักษณะเชิงภูมิศาสตร์ของอีสาน กล่าวคือ ความร้อนและแห้งแล้ง ผูกกับความสำนึกว่าชาวอีสานล้าหลัง ด้อยกว่าและมีความกระด้างกระเดื่องทางการเมือง (ดังนั้นจึงจำเป็นต้องอยู่ภายใต้การปกครองที่เข้มงวดกว่า)

อีสานหรือภาคตะวันออกเฉียงเหนือของประเทศไทยมีทั้งหมด 20 จังหวัด  อีสานเป็นภาคที่ใหญ่ที่สุดของประเทศ มีผู้อยู่อาศัยประมาณ 22 ล้านคนหรือ 33% ของประชากรทั้งหมดในประเทศ  ประชาชนในภูมิภาคนี้ที่เรียกกันว่าคนอีสาน ส่วนใหญ่พูดภาษาลาว  ตลอดประวัติศาสตร์ไทย พวกเขาถูกตีตราว่าไร้การศึกษาและล้าหลังเนื่องจากการจัดลำดับชั้นทางสังคมแบบชาตินิยม ¹  อีสานเป็นภาคที่ยากจนที่สุดในประเทศ  มีรายได้ต่อหัวต่ำที่สุด ² ที่ดินในภาคนี้ส่วนใหญ่มีลักษณะดินปนทราย เป็นกรดและไม่อุดมสมบูรณ์ ³ ทำให้การเพาะปลูกไม่ค่อยได้ผล  ด้วยเหตุนี้ ภาคอีสานจึงส่งแรงงานอพยพเข้าไปทำงานในกรุงเทพมากกว่าภาคอื่นๆ ของประเทศไทย

มีการนำโครงการพื้นฐานขนาดยักษ์ในการจัดการน้ำเข้ามาในภูมิภาคนี้ด้วยข้ออ้างว่าเพื่อป้องกันความแห้งแล้งและส่งเสริมการปลูกข้าวนาปรัง  นี่เป็นนโยบายสำคัญของทุกรัฐบาลต่อภาคอีสานมาเกือบตลอดหนึ่งศตวรรษ  นักการเมืองภาคตะวันออกเฉียงเหนือมักขายนโยบายว่าจะจัดหาแหล่งน้ำให้คนอีสานเพื่อการดำรงชีพและรายได้ที่ดีขึ้น  ในระดับชาติ รัฐบาลและนักการเมืองมักฉายภาพนโยบายน้ำว่าเป็นหนทางหนึ่งที่จะ “ช่วยชีวิต” คนอีสานจากความยากจนได้ทันทีและเป็นนโยบายหลักในการหาเสียงทางการเมือง  อย่างไรก็ตาม ดังที่ผู้เขียนบรรยายไว้ข้างหน้า คนอีสานก็หาใช่ผู้กระทำการที่เฉื่อยเนือยไม่  ตรงกันข้าม พวกเขาต่อสู้กับรัฐบาลในประเด็นการบริหารจัดการน้ำมาอย่างต่อเนื่อง  และระหว่างการต่อสู้นั้น พวกเขามักท้าทายความเป็นพลเมืองชั้นสองของตัวเอง  การพินิจพิเคราะห์ประวัติศาสตร์การจัดการน้ำในภาคอีสานเผยให้เห็นว่า นโยบายน้ำไม่เพียงก่อให้เกิดความเชื่อว่าคนอีสานล้าหลัง แต่ในขณะเดียวกันก็กลายเป็นพื้นที่อย่างหนึ่งให้คนอีสานได้สร้างภาคปฏิบัติทางการเมืองแนวใหม่ของตัวเองด้วย

น้ำกับการปกครองอีสาน

ตลอด 70 ปีที่ผ่านมา อีสานผ่านการเปลี่ยนแปลงด้านสิ่งแวดล้อมอย่างรวดเร็ว ⁴ จากป่ากลายเป็นนาข้าว  ประมาณช่วงเวลาเดียวกันนี้ รัฐบาลกลางลงทุนในโครงการชลประทานหลายรูปแบบและหลายขนาดมากกว่า 6,000 โครงการ โดยมีจุดมุ่งหมายเพื่อเป็นแหล่งน้ำให้แก่พื้นที่ 1.2 ล้านเฮกตาร์ในภาคนี้  โครงการเหล่านี้ ⁵ มองว่าภาคอีสานแห้งแล้งและขาดไร้ความอุดมสมบูรณ์ จึงต้องการโครงสร้างพื้นฐานเพื่อการพัฒนาและการดำรงชีพ

กระนั้นก็ตาม ลักษณะเฉพาะเชิงภูมิศาสตร์ข้างต้นมีความเป็นการเมืองแฝงอยู่ด้วย กล่าวคือ ในช่วงที่มีความพยายามปฏิวัติด้วยแนวคิดคอมมิวนิสต์ในประเทศไทย อีสานถูกมองว่าเป็นพื้นที่เปราะบางเป็นพิเศษต่ออิทธิพลของแนวคิดคอมมิวนิสต์ สืบเนื่องจากที่ตั้งทางภูมิศาสตร์ ความยากจนและตำแหน่งที่มีพรมแดนติดกับลาวและกัมพูชา  ส่วนผสมของความไม่มั่นคงนี้กลายเป็นแรงจูงใจให้รัฐบาลหยิบยื่นโครงการพัฒนาที่รัฐเป็นผู้ชี้นำเข้าไปในภูมิภาคนี้อย่างต่อเนื่อง  โครงการเหล่านี้มีการกำหนดทิศทางทั้งในเชิงการเมืองและความเชื่อในลัทธิการพัฒนานิยม (Developmentalism)  ด้วยความช่วยเหลือจากสหรัฐอเมริกา อีสานได้รับความสำคัญในด้านการพัฒนาเศรษฐกิจและโครงสร้างพื้นฐานด้วยความหวังว่าภาคนี้จะกลายเป็นพื้นที่กันชนคอยสกัดกั้น “ภัยคอมมิวนิสต์ ⁶” จากประเทศเพื่อนบ้าน

เมื่อจอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์ก้าวขึ้นมายึดครองอำนาจในประเทศไทยเมื่อปี 2501 เขาริเริ่มหลายโครงการในภาคอีสาน  ด้วยความเป็นคนอีสาน สฤษดิ์จึงส่งเสริมแผนพัฒนาห้าปี (ประกาศในปี 2504) โดยได้รับเงินทุนสนับสนุนจากสหรัฐอเมริกา  แผนการนี้ครอบคลุมถึงโครงการเร่งรัดพัฒนาชนบทภายใต้การอำนวยการของผู้ว่าราชการจังหวัด โดยถือเป็นวิธีการหนึ่งในการปราบปรามคอมมิวนิสต์ ⁷และกระตุ้นให้เกิดความเปลี่ยนแปลงในภาคเศรษฐกิจ

ในช่วงเวลานั้น รัฐบาลส่งเสริมอุตสาหกรรมเกษตรขนาดใหญ่เพื่อสร้างอาชีพแก่คนอีสาน  เกษตรกรอีสานได้รับการส่งเสริมให้เพิ่มผลผลิตข้าวด้วยการใช้เมล็ดพันธุ์ลูกผสม ปุ๋ยเคมีและยาฆ่าแมลง ซึ่งถือเป็นส่วนหนึ่งของ “การปฏิวัติเขียว ⁸”  ในบริบทของการเปลี่ยนผ่านของภาคกสิกรรม ⁹นี้ การเพาะปลูกแนวทางใหม่ช่วยให้ได้ผลผลิตข้าวเพิ่มขึ้น พร้อมกับเกษตรกรเองก็บุกเบิกที่ดินเพื่อนำมาทำเป็นที่นามากขึ้นให้ทันกับความต้องการที่เพิ่มสูงกว่าเดิม เกษตรกรต้องใช้น้ำในการเพาะปลูกมากกว่าวิธีการเพาะปลูกแบบดั้งเดิมด้วย 

ในช่วงเวลาเดียวกันนี้เอง รัฐบาลก็ริเริ่มโครงการเขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำ ¹⁰ เพื่อกระตุ้นการพัฒนาเศรษฐกิจ  ในเชิงรูปธรรมนั้น มีการอ้างเหตุผลถึงความจำเป็นต้องดำเนินโครงการโครงสร้างพื้นฐานด้านน้ำเหล่านี้ว่าเป็นวิธีการขจัดความยากจน สร้างความมั่นคงทางอาหารและเป็นแหล่งน้ำให้แก่ธุรกิจเกษตร  มันยังมีนัยยะแฝงทางการเมืองที่สำคัญด้วย นั่นคือ มันมีจุดมุ่งหมายเพื่อต่อสู้กับการก่อกบฏของฝ่ายคอมมิวนิสต์และเพื่อให้ได้แรงสนับสนุนทางการเมืองจากประชาชน  โครงการเขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำแห่งแรกของภาคอีสานคือเขื่อนกั้นแม่น้ำลำโดมน้อย (เขื่อนสิรินธร) ก่อสร้างแล้วเสร็จในปี 2514 มีประชาชน 2,526 ครัวเรือนต้องอพยพย้ายออกจากที่ดินเดิมของตน  ครัวเรือนเหล่านี้ได้รับที่ดินสำหรับตั้งถิ่นฐานใหม่ แต่เป็นที่ดินที่เพาะปลูกไม่ได้และพวกเขาได้รับค่าชดเชยน้อยมาก ¹¹

ในปัจจุบัน อีสานมีเขื่อนไฟฟ้าพลังน้ำทั้งหมด 17 แห่ง  เขื่อนปากมูลที่ตั้งอยู่ในจังหวัดอุบลราชธานีคือเขื่อนที่ก่อสร้างล่าสุด  เนื่องจากความสำคัญของเกษตรกรรมในภาคอีสาน จึงไม่น่าประหลาดใจเมื่อทุกรัฐบาลที่ขึ้นครองอำนาจในกรุงเทพต่างให้ความสำคัญอย่างยิ่งต่อทรัพยากรน้ำในฐานะหนทางแก้ไขอันดับหนึ่งต่อความต้องการด้านการพัฒนาของภาคอีสาน ¹² ถึงแม้รัฐบาลนำเสนอว่าเขื่อนขนาดใหญ่คือการกระตุ้นความเจริญเติบโตทางเศรษฐกิจในภูมิภาคนี้ แต่เป้าหมายของเขื่อนกลับเป็นการสร้างกระแสไฟฟ้าส่งให้กรุงเทพ  การสร้างเขื่อนจึงเป็นการขยายความสัมพันธ์ที่ไม่สมมาตรระหว่างกรุงเทพกับภาคอีสาน  คนอีสานต้องประสบความทุกข์ยากจากผลกระทบของการสร้างเขื่อน แต่แทบไม่ได้รับคุณประโยชน์ใดจากโครงการเหล่านี้เลย

เขื่อนปากมูลเจ้าปัญหาก็เป็นไปในทำนองเดียวกัน  หลังจากเขื่อนแห่งนี้ ¹³สร้างเสร็จในปี 2537  เส้นทางน้ำไหลจำนวนมากจมลงใต้น้ำและพันธุ์ปลากว่า 150 ชนิดสูญหายไปจากแม่น้ำมูลและแม่น้ำสาขาทั้งหลาย ¹⁴ คุณประโยชน์ด้านชลประทานและการผลิตไฟฟ้าที่ได้จากเขื่อนปากมูลก็จำกัดมาก  สมัชชาคนจนและคณะกรรมการเขื่อนโลก (World Commission on Dams—WCD ¹⁵) วิจารณ์โครงการนี้อย่างหนัก  ก่อนการก่อสร้างเขื่อนไม่มีการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อม (EIA) อย่างเหมาะสม  ชาวบ้านในท้องที่ซึ่งมีส่วนร่วมในกิจกรรมประมงทั้งแบบยังชีพและการค้ารายย่อยต่างรายงานว่า พวกเขาไม่รู้เลยว่าได้ประโยชน์อะไรบ้างจากโครงการชลประทานนี้เมื่อเปรียบเทียบกับผลกระทบด้านลบที่เขื่อนมีต่อแม่น้ำและทรัพยากร  ชาวบ้านต้องสูญเสียรายได้ที่เคยได้จากการจับปลา  คนจำนวนมากจึงเข้าร่วมการประท้วงในนามของสมัชชาคนจน  ขบวนการนี้รวบรวมประชาชนจากทั่วทั้งภาคอีสาน รวมทั้งกลุ่มคนที่ได้รับผลกระทบจากโครงการเก่า เช่น เขื่อนสิรินธร แล้วจัดตั้งพวกเขาด้วยวิธีการใหม่ๆ  ขบวนการประชาชนเหล่านี้ก่อให้เกิดความรู้ใหม่โดยอาศัยงานวิจัยไทบ้านเพื่อให้ข้อมูลเพื่อการวางนโยบายที่โต้แย้งกับแนวคิดกระแสหลัก ¹⁶ ความเคลื่อนไหวทั้งหมดนี้ช่วยปรับเปลี่ยนโฉมหน้าการเมืองเชิงสิ่งแวดล้อมและผู้กระทำการทางการเมืองของภาคอีสานเสียใหม่

โครงการใหม่เกี่ยวกับน้ำสำหรับอีสานอันแห้งแล้ง

รัฐบาลไทยประเมินว่าจะมีความต้องการน้ำเพิ่มขึ้นอย่างมหาศาลทั่วประเทศในทุกภาคส่วน  อย่างไรก็ตาม รายงานของรัฐบาลชี้แนะว่า ประเทศไทยยังมีแหล่งน้ำที่ใช้ได้ไม่เพียงพอที่จะตอบสนองความต้องการใช้น้ำที่เพิ่มขึ้นทั้งในพื้นที่ชนบทและเมือง  ในปัจจุบัน ปัญหาขาดแคลนน้ำ ¹⁷ ถือเป็นวิกฤตการณ์ร้ายแรงทั่วประเทศไทย แต่โดยเฉพาะอย่างยิ่งในภาคอีสาน

ในปี 2561 รัฐบาลทหารไทยเห็นชอบแผนยุทธศาสตร์แห่งชาติ 20 ปี (2561-2580) เพื่อแก้ปัญหาการจัดการน้ำ ¹⁸ที่ซ้ำซ้อนในหลายหน่วยงาน  มีโครงการสร้างเขื่อนขนาดเล็กมากกว่า 541,000 แห่งและฟื้นฟูพื้นที่ชุ่มน้ำ 3.5 ล้านไร่  ถึงแม้ในภาคตะวันออกเฉียงเหนือมีถึง 9 จังหวัดต้องเผชิญปัญหาขาดแคลนน้ำอย่างรุนแรง แต่นโยบายกลับมุ่งเน้นการจัดหาน้ำให้กิจกรรมทางเศรษฐกิจ เช่น โรงงานใหญ่ๆ  ส่วนเกษตรกรได้รับคำชี้นำให้วางแผนอย่างรอบคอบและปลูกพืชผลทนแล้งแทน  ในปี 2561 อ่างเก็บน้ำ 160 แห่งประสบปัญหาขาดแคลนน้ำ  อ่างเก็บน้ำ 35 แห่งมีระดับน้ำในอ่าง ¹⁹ ต่ำกว่า 30% ของความสามารถในการกักเก็บน้ำ  แทนที่จะจำกัดการใช้น้ำในภาคส่วนอื่นๆ  ภาครัฐกลับโน้มน้าวให้เกษตรกรอีสานเลิกปลูกพืชบางอย่างในหน้าแล้งที่จำเป็นต้องใช้น้ำจำนวนมาก

เช่นเดียวกัน ในปี 2563 กรมป้องกันและบรรเทาสาธารณภัย (ปภ.) ประกาศว่า มี 25 จังหวัดตกอยู่ในพื้นที่ภัยแล้ง ²⁰ ในจำนวนนี้มี 10 จังหวัดอยู่ในภาคอีสาน  คณะกรรมาธิการแม่น้ำโขง (Mekong River Commission—MRC) อธิบายว่า สถานการณ์ภัยแล้งเกิดจากการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศอย่างรุนแรง  ในขณะที่เอ็นจีโอรายงานว่าเขื่อนของประเทศจีนยิ่งซ้ำเติมและเป็นสาเหตุให้เกิดภัยแล้งมากขึ้น ²¹ ปัญหาภัยแล้งเหล่านี้ยิ่งกระตุ้นให้รัฐบาลส่งเสริมการลงทุนขนาดใหญ่ด้านชลประทานในภาคอีสานยิ่งกว่าเดิม ²²

จุดประสงค์หลักในการจัดหาน้ำให้เกษตรกรก็เพื่อส่งเสริมเกษตรกรรมเชิงพาณิชย์ ส่งผลให้เกษตรกรส่วนใหญ่หันมาปลูกพืชเศรษฐกิจใหม่ๆ อาทิ มันสำปะหลัง ข้าวโพด อ้อยและยางพารา  อย่างไรก็ตาม ข้อจำกัดทางการเกษตรที่เกิดจากปัญหาการเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศและดินในแต่ละท้องถิ่นทำให้รายได้เงินสดต่อไร่ในอีสานยังน้อยกว่าสองในสามของรายได้เฉลี่ยต่อไร่ในระดับประเทศ ถึงแม้มีความพยายามหลายประการที่จะปรับปรุงผลผลิตให้ดีขึ้นก็ตาม  ด้วยเหตุนี้ รัฐบาลจึงเริ่มส่งเสริมให้อีสานเป็นศูนย์กลาง “เศรษฐกิจชีวภาพ” สำหรับโรงงานอ้อยและการผลิตเชื้อเพลิงชีวภาพ ²³ โครงการเหล่านี้สะท้อนให้เห็นว่า รัฐบาลยังคงสร้างจินตนาการใหม่ๆ เกี่ยวกับการทำเกษตรกรรมในภาคอีสาน ให้คำมั่นสัญญาว่าการเพิ่มผลผลิตทางการเกษตรจะสร้างรายได้และมาตรฐานการครองชีพที่ดีขึ้นแก่คนอีสานในกระบวนการนี้

ยังมีการส่งเสริมแผนการขนาดใหญ่อย่างต่อเนื่องผ่านโครงการต่างๆ ในภาคอีสาน เช่น แผนการผันน้ำโขง-ชี-มูลและโครงการ Water Grid ²⁴ ชาวบ้านในจังหวัดศรีสะเกษ ร้อยเอ็ดและสุรินทร์ ซึ่งเป็นที่ตั้งของเขื่อนหัวนาและเขื่อนราษีไศล ได้ประสบพบเห็นผลพวงด้านลบของโครงการเหล่านี้มาแล้ว  ในพื้นที่ของสองเขื่อนนั้น พื้นที่ชุ่มน้ำที่สำคัญหลายแห่งจมอยู่ใต้น้ำ ส่งผลกระทบเลวร้ายต่อเศรษฐกิจของชาวบ้านตลอดสามสิบปีที่ผ่านมา

ในปี 2552 โครงการโขง-ชี-มูลถูกปลุกขึ้นมาใหม่ในชื่อ “โครงการบริหารจัดการน้ำโขง-เลย-ชี-มูล โดยแรงโน้มถ่วง” ²⁵โครงการนี้เป็นการริเริ่มของกรมชลประทาน  ความหวังของโครงการครั้งล่าสุดคือเชื่อว่าจะช่วยเพิ่มพื้นที่เกษตรกรรมที่มีน้ำชลประทานในภาคอีสานได้เกือบ 50,000 ตารางกิโลเมตร (กว่า 30 ล้านไร่)  นั่นหมายถึงการเพิ่มรายได้ให้ครอบครัวเกษตรกร 1.72 ล้านครัวเรือนเป็นจำนวนเงิน 199,000 บาท  กรมชลประทานจัดทำการประเมินผลกระทบสิ่งแวดล้อมในระดับยุทธศาสตร์ (SEA) ของโครงการนี้แล้วเสร็จในปี 2555 โครงการนี้เสนอที่จะผันน้ำจากแม่น้ำโขงในอำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย  อย่างไรก็ตาม พื้นที่อยู่อาศัยของชาวบ้านอันเป็นที่ตั้งของโครงการผันน้ำอาจจะถูกน้ำท่วม  เรื่องนี้จะยิ่งซ้ำเติมความทุกข์ยากของชาวบ้านที่ต้องผจญกับน้ำท่วมตามธรรมชาติมาตลอด  ดังนั้น โครงการผันน้ำนี้จึงถูกตั้งคำถาม ²⁶จากองค์กรภาคประชาสังคม เอ็นจีโอและนักวิชาการเกี่ยวกับผลกระทบด้านสิ่งแวดล้อมที่อาจจะตกอยู่กับประชาชนในท้องถิ่น

โครงการเหล่านี้และพลวัตด้านเศรษฐกิจการเมืองของมันสะท้อนให้เห็นว่า ถึงแม้จะมีประเด็นปัญหาไม่จบสิ้นทั้งจากการขาดแคลนน้ำและโครงการที่ออกแบบมาไม่ดี แต่ภาพพจน์ของภาคอีสานที่มีภูมิศาสตร์แห้งแล้งและขาดแคลนน้ำจนเป็นสาเหตุให้เกิดความยากจนนั้น ก็ยังเป็นปัจจัยชี้ทิศทางนโยบายน้ำและการเมืองเกี่ยวกับน้ำในภาคนี้อยู่ดี  มันยังเผยให้เห็นด้วยว่า ถึงแม้มีการลงทุนอย่างชัดเจนมายาวนานกว่าหนึ่งศตวรรษ ปัญหาภัยแล้งก็ยังเป็นปัญหาขั้นวิกฤตสำหรับคนอีสานและยิ่งมีแนวโน้มจะเลวร้ายลง  แต่ยิ่งกว่านั้น มันเผยให้เห็นว่าปัญหาขาดแคลนน้ำมิใช่เป็นเพราะไม่มีน้ำในภาคอีสาน แต่เพราะน้ำถูกจัดสรรให้แก่ภูมิภาคต่างๆ ของประเทศและภาคเศรษฐกิจต่างๆ ผ่านแผนการชลประทานอย่างไม่เท่าเทียมกันต่างหาก  ท่ามกลางความเหลื่อมล้ำนี้ เกษตรกรอีสานมักถูกทอดทิ้งให้แห้งแล้งเหี่ยวเฉา

ความยุติธรรมของการจัดสรรน้ำสำหรับภาคอีสาน

อีสานยังคงทนทุกข์ทั้งจากภัยแล้งและผลกระทบด้านลบของการลงทุนด้านชลประทานขนาดใหญ่  ในประวัติศาสตร์ของนโยบายจัดสรรน้ำในภาคนี้ เสียงและวิสัยทัศน์ทางการเมืองของคนอีสานยังคงเป็นพลเมืองชั้นสองต่อไป  แทนที่จะได้รับการคัดสรรให้เป็นตัวเอกในการพัฒนาภูมิภาคของตนเอง พวกเขากลับถูกตีตราเป็นเกษตรกรล้าหลังที่อาศัยอยู่ในดินแดนแห้งแล้ง รอคอยเทคโนโลยีจากภาครัฐที่จะมาช่วยยกระดับชีวิตให้  ภาพพจน์เช่นนี้ฝังรากลึกในโครงสร้างสังคมการเมืองแบบชาตินิยมและมีชนชั้นในสังคมไทย จนทำให้นโยบายน้ำชุ่มโชกไปด้วยอิทธิพลทางการเมือง  กระนั้นก็ตาม ชาวอีสานใช้ความรู้พื้นบ้านและโครงสร้างพื้นฐานขนาดเล็กในการทดน้ำชลประทานให้ที่ดินของตนโดยอาศัยทำนบพื้นบ้าน คลองดินและแหล่งน้ำตามธรรมชาติมาหลายศตวรรษ  โครงการชลประทานน้ำขนาดเล็กเหล่านี้ล้วนมีประสิทธิภาพและเป็นมิตรต่อสิ่งแวดล้อม  อย่างไรก็ตาม รัฐบาลกลับมองข้ามความรู้แบบนี้เพราะมันมีคุณค่าทางการเมืองน้อยและไม่ช่วยส่งเสริมการผลิตของภาคอุตสาหกรรมเกษตร  มิหนำซ้ำ ภูมิปัญญาท้องถิ่น ²⁷มักถูกมองว่าไม่มีความเป็นเหตุเป็นผลด้วย

กระนั้นก็ตาม คนอีสานและพันธมิตรของพวกเขายังคงใช้ประเด็นเรื่องน้ำในการจัดตั้งรวมตัวทางการเมือง  ถึงแม้ขบวนการสมัชชาคนจนต่อต้านเขื่อนปากมูล ²⁸จะลีบเรียวลงเนื่องจากความแตกแยกภายใน แต่ก็มีขบวนการอีสานใหม่ ²⁹และขบวนการพี-มูฟ ³⁰ก่อตั้งขึ้นมามีบทบาทแทน  ขบวนการอีสานใหม่กอปรด้วยกลุ่มประชาชนหลากหลาย มีทั้งนักวิชาการ นักศึกษา องค์กรภาคประชาสังคมและเอ็นจีโอที่ทำงานเกี่ยวกับความยุติธรรมด้านสิ่งแวดล้อมในภูมิภาค  ทั้งสองกลุ่มทำงานขับเคลื่อนเพื่อเชื่อมโยงประเด็นปัญหาต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับความยุติธรรมทางสังคม การกำหนดชะตากรรมตัวเอง การกระจายอำนาจและสิทธิเข้าถึงน้ำ พร้อมกับประเด็นด้านประชาธิปไตยที่เป็นภาพใหญ่กว่าด้วย  ประเด็นต่างๆ ที่กลุ่มเหล่านี้ทำงานมีอาทิ เศรษฐกิจชีวภาพ เหมือง เมกะโปรเจ็กต์เกี่ยวกับน้ำในอีสาน  ถึงแม้ขบวนการเหล่านี้ยังระดมฐานเสียงสนับสนุนได้ไม่กว้างขวางนัก แต่เนื่องจากมีความตื่นตัวทางการเมืองเป็นวงกว้างเกิดขึ้นทั่วภาคตะวันออกเฉียงเหนือในระยะหลัง  ชาวบ้านจำนวนมากจึงเกิดความหวังว่า สิ่งต่างๆ อาจใกล้ถึงกาลเปลี่ยนแปลง ซึ่งรวมถึงนโยบายน้ำที่ครอบงำภาคอีสานมานานด้วยเช่นกัน

รศ.ดร. กนกวรรณ มะโนรมย์
อาจารย์ประจำคณะศิลปศาสตร์ มหาวิทยาลัยอุบลราชธานี