Sách dữ kiện của CIA mô tả Thái Lan là một quốc gia đồng nhất về sắc tộc, trong đó người Thái chiếm 95% dân số. 1
Hình ảnh này có liên quan chặt chẽ đến đặc tính chính thống của Thái Lan bắt nguồn từ thời kỳ thuộc địa hậu kì. Khi Anh và Pháp bao vây Xiêm (tên cũ của Thái Lan cho đến năm 1939) từ mọi phía, giới tinh hoa Xiêm bắt đầu đề cập đến các nhóm sắc tộc Tai đa số trong phạm vi ảnh hưởng của họ như là những thành viên khu vực của dân tộc Thái mà Xiêm thuộc vào. Do đó, người Lào của cao nguyên Khorat (ngày nay chiếm khoảng 30% dân số) đã trở thành người Đông Bắc Thái Lan, và người Lào đen của vùng đồi núi phía Bắc (ngày nay khoảng 12% dân số) trở thành người Bắc Thái Lan. 2 Dự án của người Thái về chủ nghĩa quốc gia này đã tiến hành từ đó, bắt chước các quốc gia châu Âu khi đường biên giới của họ bị đe dọa. Các công cụ giáo dục phổ cập của nhà nước đã được kết hợp cùng với việc lập bản đồ, việc tập trung hóa Phật giáo và việc tuyên truyền quốc gia nhằm biến người nông dân thành những người Thái Lan – mượn cách nói trong cuốn chuyên khảo nổi tiếng của Eugene Weber về sự phát triển của chủ nghĩa dân tộc Pháp. 3 Dự án quốc gia Thái Lan đã thành công như thế nào sau 120 năm?
Tôi khám phá câu hỏi này ở một nhóm sắc tộc Lanna ở miền Bắc Thái Lan. Người Lanna ở miền Bắc Thái Lan chiếm khoảng 8 triệu người, tương đương 12% dân số Thái Lan. 4 Thông thường họ tự gọi mình bằng tên dân tộc khonmueang, nghĩa đen là “người dân của mueang [thị trấn, thành phố]”, 5 nhóm này còn được gọi là Tai Yuan và Bắc Thái. Mỗi cái tên này đều có nguồn gốc lịch sử cụ thể và ý nghĩa chính trị. Thật vậy, khi Xiêm lần đầu tiên sáp nhập các lãnh thổ của Vương quốc Lanna cũ vào năm 1899, giới tinh hoa Xiêm gọi các khu vực đó là Lào. 6 Việc chuyển người Lanna vào bản sắc dân tộc Thái đã thành công như thế nào? Ở mức độ nào họ thấy mình là người Thái, và ở mức độ nào họ giữ lại những bản sắc khác?
Một câu trả lời cho câu hỏi này có thể được bắt nguồn từ thái độ và nhận thức chung về Lanna. Không giống như những định kiến tiêu cực thường lan tỏa trong xã hội Thái Lan về dân tộc Isan, Lanna thường được mường tượng như một người dân hiền lành, văn minh. Có lẽ điều đó có ích vì người Lanna không có đồng bào dân tộc sống ở một quốc gia biên giới như người Isan sống với người Lào ở nước Lào láng giềng. Điều này chắc hẳn liên quan đến vị trí của các vương quốc Tai xuất hiện sớm nhất ở vùng biên giới hiện tại của Thái Lan vốn thuộc lãnh thổ Lanna. Bất kể, Chiangmai được xem là một điểm nghỉ mát đáng mơ ước đối với người Bangkok, những người trở về thủ đô với những câu chuyện về làn da đẹp, trắng, giọng nói nhẹ nhàng và văn hóa phong phú của người dân ở đó.
Bài viết này cố gắng vượt ra ngoài khuôn mẫu, trả lời câu hỏi về bản sắc Thái của người Lanna bằng cách chuyển sang khảo sát dư luận do Khảo sát giá trị thế giới (WVS) thực hiện. Ngoài ra, tôi chia sẻ kết quả từ Dự án Văn hóa Lanna (LCP) vốn hiện đang liên quan đến ba cuộc khảo sát tôi đã thực hiện ở miền Bắc vào giữa năm 2015 và 2019.
Bản sắc dân tộc Thái
Tôi sử dụng hai câu hỏi từ WVS, một dự án đã thực hiện hai đợt ở Thái Lan vào năm 2007 và 2013. WVS cũng đặt câu hỏi về ngôn ngữ nào được nói trong nhà, đó là dấu hiệu dân tộc tốt nhất có sẵn trong khảo sát và cung cấp một thước đo tốt, mặc dù không hoàn hảo về bản sắc sắc tộc. Chúng ta có thể sử dụng biện pháp này để kiểm tra sự khác biệt về sức mạnh của bản sắc quốc gia ở Thái Lan. Hình 1 cho thấy kết quả từ câu hỏi” Bạn tự hào như thế nào khi là người Thái?” Các câu trả lời được đưa ra theo thang điểm 4 được xác định trước, trong đó điểm 1 biểu thị không có gì đáng tự hào và điểm 4 rất tự hào. Hầu hết những người được hỏi trả lời thuộc thang điểm 3 hoặc 4, với mức trung bình của tất cả các nhóm là trên 3,5. Nhóm miền Trung Thái Lan (hoặc Xiêm) – nhóm chiếm ưu thế trong cả nước – có mức độ tự hào trung bình thấp nhất. Người Lanna, tính trung bình trong các cuộc khảo sát năm 2007 và 2013, có mức độ cao nhất, theo sát đó là người Isan.
Kết quả này được lặp lại cho các câu trả lời đối với một câu hỏi khác đánh giá mức độ những người được coi mình là công dân Thái Lan. Điều này cũng được đo theo thang điểm 4. Hình 2 cho thấy mức trung bình của tất cả các nhóm nằm ở giữa Đồng ý (3) và Đồng ý mạnh mẽ (4). Một lần nữa, Lanna có mức trung bình cao nhất cho câu hỏi này.
Vì vậy, chúng ta có nên kết luận rằng Lanna là người Thái mạnh nhất? Điều không chắc chắn trong cả hai câu hỏi này là bối cảnh mà người trả lời trả lời. Cụ thể, ai hoặc nhóm nào mà người trả lời đang so sánh với họ? Nếu tôi không có niềm tự hào là người Thái, tôi sẽ có niềm tự hào nào khác? Tương tự, nếu tôi không phải là một phần của quốc gia Thái Lan, tôi sẽ là một phần của quốc gia nào khác? Các tài liệu dân tộc từ lâu đã xác định rằng các cá nhân nắm giữ nhiều bản sắc cùng một lúc, mỗi bản sắc sẽ cạnh tranh để thống trị, cả trong bối cảnh tổng thể và trong các bối cảnh cụ thể. Để minh họa sự phức tạp của việc đơn giản kết luận rằng Lanna là người Thái mạnh mẽ nhất, tôi trình bày một câu hỏi bổ sung từ WVS: những người trả lời mức độ của việc họ xem bản thân là một phần của cộng đồng địa phương của họ. Trong WVS, câu hỏi này được đặt ra ngay sau câu hỏi về việc xem bản thân là một phần của quốc gia Thái Lan. Hình 3 hiển thị những kết quả này và cho thấy Lanna xuất hiện trở lại trên đỉnh, cho thấy họ có cả bản sắc quốc gia và địa phương mạnh nhất. Nhưng làm thế nào để chúng ta giải thích những kết quả này? Đối với một số người, kết quả này là khó hiểu. Có nhóm người nào có bản sắc Thái mạnh nhất mà lại có bản sắc địa phương yếu nhất? Điều đó có nghĩa là gì?
WVS, vốn không được thiết kế để phân tích các câu hỏi về bản sắc dân tộc và dân tộc, bị giới hạn ở những gì họ có thể cho chúng ta biết về cách các nhóm dân tộc ở Thái Lan cảm nhận về bản sắc dân tộc Thái Lan hoặc bản sắc Lanna. Như vậy, bắt đầu từ năm 2015, tôi đã thực hiện ba cuộc khảo sát, đi sâu vào những câu hỏi này một cách sâu sắc hơn. Đầu tiên, tôi hỏi lại câu hỏi “Làm thế nào bạn có thể là người Thái?” để làm rõ sự thiên lệch mong muốn và nấc thang bị hạn chế của câu hỏi WVS. Đầu tiên, tôi yêu cầu người trả lời so sánh bản thân với mức độ tự hào trung bình của người Thái mà chúng tôi đã nói với họ là ở giữa thang đo. Lý do cho điều này là để giúp người trả lời cảm thấy thoải mái hơn khi chỉ ra các mức độ tự hào tương đối thấp hơn mà không tiết lộ các mức độ tự hào tuyệt đối thấp. Ở Thái Lan, có những áp lực xã hội mạnh mẽ trong việc thể hiện chủ nghĩa quốc gia ở mức độ cao và mức độ tương đối thấp không nhất thiết phải là mức độ tuyệt đối thấp, do đó giảm thiểu sự thiên vị mong muốn. Điều chỉnh thứ hai cho câu hỏi này chỉ đơn giản là cho phép một thang đo trả lời rộng hơn, một thang đo mà tôi đã tăng từ 4 lên thang điểm 10. Hình 5 hiển thị các kết quả. Chỉ có 11,82% tự coi mình giống như số người trung bình về niềm tự hào là người Thái. Khoảng 15% khác cho rằng bản thân có mức độ tự hào thấp hơn người bình thường. Mặc dù còn thấp, nhưng những kết quả này cho thấy có sự khác biệt lớn hơn đáng kể so với kết quả WVS, trong đó chỉ có 0,54% số người được hỏi cho biết họ “không tự hào lắm” hay “không tự hào tí nào.” 73% còn lại tin rằng họ có mức độ tự hào là người Thái cao hơn so với trung bình, chỉ có 13,69% đặt mình vào thang cao nhất so với 95,70% ở thang đó trong khảo sát của WVS. Vì đây là một cuộc khảo sát dành riêng cho vùng Lanna ở miền Bắc Thái Lan, tôi hiện không thể so sánh điều này với các nhóm dân tộc khác. Tuy nhiên, những gì chúng ta có thể thấy là có nhiều sự khác biệt về sức mạnh của bản sắc Thái trong số những người Lanna với những thay đổi tôi đã thực hiện cho câu hỏi.
Bản sắc Lanna và Chủ nghĩa quốc gia Lanna
Bây giờ, chuyển sang câu hỏi hóc búa về việc người Lanna có các bản sắc địa phương và bản sắc quốc gia mạnh nhất trong WVS. Một câu hỏi thứ hai trong LCP yêu cầu người trả lời so sánh bản sắc Thái Lan của họ với bản sắc khu vực của họ. Tôi đã trình ra cho những người trả lời sáu bản sắc khác nhau, và họ được yêu cầu xếp hạng từ 1 đến 6, 1 thể hiện là họ xếp hạng quan trọng nhất. Bảng 1 cho thấy thứ hạng trung bình của mỗi bản sắc. Chúng ta có thể thấy rằng bản sắc Thái Lan được xếp hạng trung bình cao nhất, với 41,88% người xếp hạng đầu tiên và xếp hạng trung bình tổng thể là 2,37. Tôi đã đưa ra cho người trả lời ba lựa chọn về bản sắc khu vực-sắc tộc khác nhau: Bắc, Lanna và Chiangmai. Cộng gộp lại, ba bản sắc khu vực được xếp hạng đầu tiên là 43,56%. 7 So sánh ba danh tính, miền Bắc có thứ hạng trung bình cao thứ hai, mặc dù cả hai danh tính Lanna và Chiangmai đều được xếp hạng số 1 một cách thường xuyên hơn. Hơn nữa, trung bình của ba bản sắc sắc tộc-khu vực là rất giống nhau. Điều này dường như chỉ ra rằng một số cá nhân có thể thích tên một sắc tộc hơn người khác, nhưng về trung bình, khả năng cao là các câu trả lời có thể thay đổi.
Bảng 1. Thứ hạng trật tự của các bản sắc, Khammueang Speakers
| 1 | 2 | 5 | 4 | 5 | 6 | Average | |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Thai | 41.88 | 19.63 | 8.39 | 20.56 | 9.14 | 0.41 | 2.37 |
| Northern | 11.01 | 26.67 | 38.32 | 20.44 | 2.97 | 0.58 | 2.79 |
| Lanna | 17.47 | 26.79 | 24.40 | 22.36 | 7.57 | 1.40 | 2.80 |
| Chiangmai | 15.08 | 22.54 | 24.34 | 27.32 | 8.44 | 2.27 | 2.98 |
| Tai | 2.68 | 2.39 | 3.79 | 7.28 | 51.02 | 32.85 | 5.00 |
| Asian | 11.88 | 1.98 | 0.82 | 2.04 | 20.85 | 62.43 | 5.05 |
Nhưng liệu có mối liên hệ nào giữa cảm giác tự hào khi là người Thái và việc họ xếp hạng bản sắc Thái trong khi so sánh giữa các phạm trù bản sắc được đưa ra sẵn một cách hiển lộ? Để trả lời câu hỏi này, tôi tiến hành một bài kiểm tra được sử dụng để đo lường sự liên kết giữa hai biến số thứ tự. 8Kết quả cho thấy mức độ liên kết rất yếu. Thật vậy, 60,00% số người Lanna được hỏi cho biết họ có mức độ tự hào thấp nhất là người Thái, dù họ vẫn xếp hạng bản sắc Thái lên trên bất kỳ bản sắc nào trong khu vực. Điều này so với con số 45,30% của những người cho biết họ có niềm tự hào cao nhất là người Thái. Và mối quan hệ cũng không theo kiểu tuyến tính một cách gọn gàng. Nói tóm lại, không có mối quan hệ rõ ràng giữa việc người Thái cảm thấy tự hào như thế nào và thứ hạng về bản sắc Thái của họ, khi một bản sắc Lanna được đưa vào bản khảo sát. Do đó, kết luận tốt nhất là các cá nhân bị giằng xé giữa hai bản sắc.
Do đó, tôi kết luận với các kết quả từ một câu hỏi cuối cùng về LCP. Tôi yêu cầu người trả lời so sánh rõ ràng giữa các bản sắc Thái và bản sắc Lanna của họ. Điều này khắc phục vấn đề của ba bản sắc sắc tộc-khu vực khác nhau là việc che khuất sự so sánh. Những người được hỏi có thể chỉ ra rằng họ là “người Thái không phải Lanna,” “người Thái nhiều hơn người Lanna”, “người Lanna và người Thái bằng nhau”, “nhiều Lanna hơn người Thái”, và cuối cùng “là người Lanna không phải người Thái.” Một câu hỏi tương tự đã được đặt ra cho các nhóm dân tộc thiểu số của Vương quốc Anh (tiếng Wales, tiếng Scotland và Bắc Ailen) trong nhiều năm. Như Hình 6 cho thấy, đại đa số (72,11%) đều cảm thấy giống như người Thái và Lanna. Có một số lượng bằng nhau giữa hai phía của phạm trù trung bình này, khoảng 14% hoặc là cảm thấy là người Lanna nhiều hơn người Thái hoặc là cảm thấy là người Thái nhiều hơn là người Lanna.
Kết luận
Trở lại câu hỏi thúc đẩy bài viết này, kết quả của WVS và LCP chứng minh rằng mặc dù bản sắc quốc gia Thái bắt đầu được xây dựng cho người anna chỉ hơn một thế kỷ trước, việc kết hợp nó vào chuỗi bản sắc của người Lanna đã rất thành công. Tuy nhiên, thực tế là bản sắc Lanna dường như là cũng mạnh mẽ không kém bản sắc Thái Lan và điều này là vừa gây ngạc nhiên vừa mang tính chỉ dẫn. Điều này giúp giải thích một số sự kiện chính trị đã xảy ra ở Lanna trong vài năm qua, những sự kiện chứng minh sự tranh cãi giữa hai bản sắc này. Như được mô tả chi tiết hơn trong bản thảo một cuốn sách mà tôi hiện đang hoàn thành, Lanna chứ không phải bất kỳ nhóm dân tộc khu vực nào khác trải qua sự gia tăng của quá trình chính trị hóa đối với bản sắc sắc tộc của họ. Đầu năm 2014, các biểu ngữ được treo lên các cây cầu trên khắp các thành phố ở miền Bắc kêu gọi một nhà nước Lanna riêng biệt. Các vụ bắt giữ đã được thực hiện, nhưng có một sự miễn cưỡng trong việc tin rằng (hoặc ít nhất là trong việc quảng bá) điều này phổ biến chứ không phải là chỉ liên quan đến một vài cá nhân. Các kết quả của LCP, điều sẽ được mô tả trong cuốn sách của tôi, cho thấy sự ủng hộ cho tình cảm quốc gia nhiều hơn cái mức mà các quan chức Thái Lan cảm thấy thoải mái, nhưng lại thua xa các cuộc nổi dậy bạo lực ở miền Nam. Tuy nhiên, tài liệu Khoa học Chính trị cho chúng ta biết rất ít về cách các nhóm như Lanna thực hiện quá trình chuyển đổi từ sự bồn chồn sang nổi loạn và làm thế nào để xoa dịu họ tốt nhất. Bất kỳ sự xem xét nào về chủ nghĩa khu vực sắc tộc trong tương lai sẽ phải vật lộn với các bản sắc đang cạnh tranh mà tôi đã trình bày trong bài viết này.
Joel Sawat Selway
Brigham Young University
Banner image: Thai mural painting of Lanna people life in the past on temple wall in Chiang Rai, Thailand
Notes:
- Central Intelligence Agency. 2019. “World Factbook.” Central Intelligence Agency, United States Government. https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/. ↩
- Keyes, Charles F. 1995. “Who are the Tai? Reflections on the Invention of Identities.” Ethnic identity: Creation, conflict, and accommodation:136-160; Ongsakul, Sarasawadee. 2005. “History of Lanna, trans.” Chitraporn Tanratanakul (Chiang Mai: Silkworm Books, 2005). ↩
- Anderson, Benedict. 1983. Imagined Communities: reflections on the origin and spread of nationalism. 1st ed. New York: Verso. Weber, Eugen. 1976. Peasants into Frenchmen: the modernization of rural France, 1870-1914: Stanford University Press. Winichakul, Thongchai. 1994. Siam mapped. A history of the geo-body of a nation. Honolulu: University of Hawaii Press. ↩
- Dự đoán khá đa dạng. Đây là dự án của tác giả vào vào một thống kê Dân tộc học năm 1983 về số lượng người nói tiếng khammueang, các số liệu này đã được điều chỉnh vì dân số tang. ↩
- Mueang trong lịch sử nhằm chỉ đến một thành phố có tường bao quanh nằm trong thung lũng hoặc vùng đất thấp, trái ngược với các cộng đồng nông thôn ở vùng núi. ↩
- Để phân biệt với người Lào của cao nguyên Khorat, họ thực sự gọi bản thân là người Lào đen. Thật vậy, người Xiêm gọi tất cả các nhóm người không phải là người Xiêm là người Lào (Keyes 1995). ↩
- Việc tôi trình ra cho những người trả lời ba bản sắc không làm rõ được bao nhiêu phần trăm thời gian bản sắc Thái hoặc một bản sắc khu vực sẽ được xếp hạng đầu tiên nếu tôi kết hợp các bản sắc đó vào cùng một câu trả lời duy nhất, chẳng hạn như Lanna / Bắc / Chiangmai. Do đó, tôi không thể đưa ra kết luận chắc chắn. ↩
- Cụ thể, kiểm tra Tau-b của Kendall. ↩