Đảng Nhân dân Campuchia (CPP) đã củng cố vị thế thống trị chính trị của mình trong cuộc tổng tuyển cử ngày 23 tháng 7 năm 2023. Trong cuộc bầu cử này, CPP giành được 120 trong số 125 ghế trong Quốc hội.[1] Kết quả này nhấn mạnh một trong những quyền lực mạnh mẽ nhất của CPC kể từ khi thông qua khuôn khổ dân chủ đa đảng của Campuchia vào năm 1991. Các đảng đối lập tồn tại trên danh nghĩa nhưng chúng phải đối mặt với những hạn chế về mặt pháp lý, quan liêu và thông tin làm suy yếu tính toàn vẹn của cuộc bầu cử và hạn chế sự cạnh tranh thực sự.
Hệ thống đa đảng của Campuchia được đưa ra như một phần của Hiệp định hòa bình Paris năm 1991 – một hiệp định chấm dứt xung đột với Việt Nam và đặt nền tảng cho một hệ thống dân chủ dựa trên các giá trị tự do. Cơ quan chuyển tiếp của Liên hợp quốc tại Campuchia (UNTAC) đã giám sát cuộc bầu cử đa đảng đầu tiên của đất nước vào năm 1993,[2] và cuộc bầu cử này đánh dấu một chương mới trong bối cảnh chính trị của Campuchia.
Tuy nhiên, trong ba thập kỷ qua, CPP đã làm suy yếu tính toàn vẹn của khuôn khổ đa đảng, để đảm bảo một lợi thế cố hữu. Vào giữa những năm 1990, bạo lực bầu cử đóng một vai trò quan trọng trong việc đàn áp phe đối lập. Khi Campuchia bước vào những năm 2000, CPP đã chuyển sang các hình thức kiểm soát được thể chế hóa hơn. Nó ban hành luật bầu cử hạn chế các hoạt động của phe đối lập và sử dụng các cơ chế hành chính và tư pháp để loại bỏ các đảng đối lập cũng như thực thi kiểm duyệt rộng rãi để kiểm soát bối cảnh truyền thông. Bằng cách định hình khuôn khổ bầu cử và định hình diễn ngôn trước công chúng, CPP củng cố quyền lực, làm giảm bản chất cạnh tranh của quá trình bầu cử ở Campuchia.
Bạo lực bầu cử ở Campuchia
Đặc điểm chính của các cuộc bầu cử sau năm 1993 ở Campuchia cho đến giữa những năm 2000 là bạo lực chính trị. Vào các giai đoạn bầu cử, mục tiêu của bạo lực CPP là các thành viên của các đảng đối lập và những người ủng hộ các đảng này. Mặc dù đảng Mặt trận Thống nhất Quốc gia vì một Campuchia Độc lập, Trung lập, Hòa bình và Hợp tác (FUNCINPEC) bảo hoàng đã giành chiến thắng trong cuộc bầu cử năm 1993, nhưng Thủ tướng (PM) Hun Sen khi đó – người nắm quyền từ năm 1985 với sự hậu thuẫn của Việt Nam – đã từ chối từ chức. Điều này dẫn đến một chính phủ liên minh giữa FUNCINPEC và CPP, theo đó Hun Sen và Hoàng tử Norodom Ranariddh làm đồng thủ tướng.[3]
Thỏa thuận chia sẻ quyền lực đã sụp đổ vào năm 1997 khi Hun Sen tiến hành đảo chính để lật đổ Hoàng tử Ranariddh. Điều này dẫn đến việc hành quyết hơn 60 thành viên đối lập, đánh dấu sự củng cố ban đầu của quyền kiểm soát chính trị của CPP. Hun Sen tiếp tục là Thủ tướng duy nhất.[4] Trong quá trình dẫn đến cuộc bầu cử năm 1998, bạo lực chống lại các thành viên FUNCINPEC đã tạo nên bầu không khí sợ hãi, khiến nhiều người phải lưu vong. Quyền tiếp cận phương tiện truyền thông của các ứng cử viên đối lập cũng bị hạn chế, điều này cho phép CPP vận động tranh cử với sự phản đối tối thiểu.[5] Sau chiến thắng, các cuộc biểu tình phản đối cáo buộc gian lận bầu cử bị đáp trả bằng các cuộc đàn áp dữ dội và một số người chết.[6]
Bạo lực và đe dọa vẫn tiếp diễn trước cuộc bầu cử năm 2003. Trước cuộc bầu cử địa phương năm 2002, vốn được coi là tiền thân của cuộc tổng tuyển cử, thì 15 nhà hoạt động đối lập đã bị giết. Và có các tin tức rộng rãi xuất hiện về các mối đe dọa và thiệt hại tài sản đối với những người ủng hộ FUNCINPEC và Đảng Sam Rainsy (SRP).[7]
Mặc dù các hành vi bạo lực lẻ tẻ vẫn tiếp diễn – như vụ ám sát Khim Sambo, một nhà báo và nhà phê bình chính phủ, vào năm 2008[8] – nhưng bạo lực vật lí chống lại phe đối lập chính trị đã giảm từ giữa những năm 2000 khi khi hệ thống dân chủ được củng cố. Bạo lực công khai phần lớn được thay thế bằng các hình thức đe dọa thâm độc hơn như sửa đổi luật bầu cử để hạn chế hoạt động của phe đối lập, sử dụng các chiến thuật hành chính và tư pháp để loại bỏ các đảng đối lập và thắt chặt kiểm soát đối với các phương tiện truyền thông độc lập. Những chiến thuật này càng làm suy yếu hệ thống bầu cử của Campuchia, từ đó biến đất nước thành một quốc gia do một đảng thống trị.
Luật bầu cử đã sửa đổi
Khung pháp lý bầu cử đã được sửa đổi một cách có hệ thống để nghiêng sân chơi chính trị có lợi cho CPP, hạn chế cơ hội tham gia có ý nghĩa của các đảng đối lập vào các cuộc bầu cử. Hiến pháp [9] là văn bản pháp lý chính đặt ra khuôn khổ cho nền dân chủ. Điều 51 nêu rõ rằng quốc gia “áp dụng chính sách dân chủ tự do và đa nguyên”. Do đó, quyền lực chính trị xuất phát từ ý chí của người dân, ngụ ý nhu cầu bầu cử tự do và công bằng để xác định sự phân bổ quyền lực chính trị.
Tuy nhiên, trong quá trình chuẩn bị cho cuộc bầu cử năm 2023, các sửa đổi đối với Hiến pháp đã làm suy yếu vai trò của phe đối lập chính trị. Các sửa đổi đối với Điều 19, 82, 106, 119, 137 và Điều 3 và 4 của Luật Hiến pháp bổ sung đã cấm những cá nhân có quốc tịch kép giữ các vị trí quan trọng như Thủ tướng.[10] Những thay đổi này tác động đến các nhân vật đối lập của Đảng Cứu quốc Campuchia (CNRP) hiện đã giải thể. Đảng này bao gồm những người đã thách thức quyền lực của CPP trong cuộc bầu cử năm 2013 [11] – chẳng hạn như Sam Rainsy có cả quốc tịch Campuchia và Pháp, và Mu Sochua đã kết hôn với một người không phải người Campuchia.
Một ví dụ khác là Luật Bầu cử Đại biểu Quốc hội (LEMNA)[12] quản lý quá trình bầu cử của Campuchia. Năm 2023, các sửa đổi đã đưa ra các hạn chế đối với các ứng cử viên không bỏ phiếu trong hai cuộc bầu cử gần đây nhất và áp dụng hình phạt đối với những người ủng hộ việc tẩy chay hoặc hủy bỏ phiếu.[13] Đối với các thành viên đối lập tự lưu vong, những người tự rời khỏi Campuchia để tránh các cáo buộc có động cơ chính trị và không thể bỏ phiếu trong các cuộc bầu cử trước đây, các quy tắc mới đã loại họ khỏi cuộc tranh cử trong tương lai, từ đó làm suy yếu khả năng thách thức thẩm quyền của CPP. Các sửa đổi này đã được Quốc hội thông qua nhanh chóng và được tất cả 111 nhà lập pháp vốn có liên kết với CPP chấp thuận với ít tranh luận.[14]
Mặc dù những ví dụ này không đề cập đến tất cả các sửa đổi luật bầu cử, nhưng chúng minh họa cho một chiến lược rộng hơn nhằm duy trì một khuôn khổ pháp lý mà nhìn từ bên ngoài là đang bảo vệ tính hợp pháp nhưng thực chất là để hạn chế các tiêu chí đủ điều kiện để tranh cử – một quá trình mà CPP có thể thực thi mà có ít sự phản đối tối thiểu bởi vì nó chiếm đa số tuyệt đối trong quốc hội.
Chiến thuật hành chính và tư pháp
Bạo lực chính trị đã phát triển từ giữa những năm 2000 với một loạt các chiến thuật hành chính và tư pháp được sử dụng để làm suy yếu phe đối lập chính trị, nhất là sau cuộc tổng tuyển cử năm 2013 và trước thềm cuộc tổng tuyển cử năm 2018 và 2023.
Trong cuộc bầu cử năm 2013, CNRP đã đưa ra thách thức đáng kể đầu tiên đối với quyền bá chủ chính trị của CPP kể từ năm 1998. Tỷ lệ phiếu bầu của CPP giảm xuống còn 48,8% và CNRP giành được 44,4% số phiếu bầu.[15] Sau kết quả bầu cử sát nút, một sự gia tăng các chiến thuật hành chính và tư pháp nhằm làm suy yếu vai trò của phe đối lập chính trị đã xuất hiện. Năm 2015, Sam Rainsy, cựu Chủ tịch CNRP, đã bị kết án tù hai năm về tội phỉ báng khi cáo buộc CPP tội gian lận cử tri vào năm 2013.[16] Ông rời khỏi đất nước vào tháng 11 năm 2015 với cuộc sống của một người lưu vong tự nguyện.[17]
Những nỗ lực của CPP nhằm làm suy yếu phe đối lập đã tăng cường vào năm 2016 sau vụ ám sát nhà bình luận chính trị nổi tiếng và nhà phê bình chính phủ Kem Ley. Ngay sau vụ ám sát, Sam Rainsy đã bị buộc tội phỉ báng vì ám chỉ sự tham gia của chính phủ vào vụ thảm sát đó khi ông cho rằng chỉ có chính phủ mới có thể thực hiện một cuộc tấn công như vậy.[18] Vào tháng 2 năm 2017, ông đã từ chức Chủ tịch CNRP để phản ứng lại một sửa đổi được đề xuất nhằm ngăn chặn tội phạm bị kết án lãnh đạo một đảng chính trị.[19]
Năm 2017, Kem Sokha, người trở thành Chủ tịch CNRP sau khi Sam Rainsy từ chức, đã bị buộc tội phản quốc theo Điều 443 của Bộ luật Hình sự. Ông bị buộc tội âm mưu với Hoa Kỳ để lật đổ chính phủ,[20] và sau đó bị kết án 27 năm quản thúc tại gia và bị cấm tham gia chính trị. Động thái này được các chuyên gia Liên Hợp Quốc thống nhất đánh giá [21] là có động cơ chính trị và hướng tới mục đích vô hiệu hóa ảnh hưởng của CNRP. Vào tháng 11 năm 2017, Tòa án Tối cao Campuchia đã giải thể CNRP, cáo buộc đảng này âm mưu lật đổ Hun Sen với sự hậu thuẫn của nước ngoài.[22] Trong bối cảnh không có đảng đối lập mạnh, đảng CPP cầm quyền đã giành được chiến thắng vang dội trong cuộc tổng tuyển cử năm 2018, với tất cả 125 ghế trong quốc hội, chiếm 76,8% số phiếu bầu. [23]
Trong bối cảnh cuộc bầu cử năm 2023, Đảng Nến (CLP) – trước đây là Đảng Dân tộc Khmer và SRP – đã bị loại vì sau khi CNRP giải thể, đảng này trở thành đảng đối lập chính.[24] Trước thềm cuộc bầu cử năm 2023, Ủy ban Bầu cử Quốc gia (NEC) đã hủy tư cách tham gia bầu cử của CLP do có vấn đề trong quá trình đăng ký. Đảng này đã nộp các tài liệu sao chép thay vì các tài liệu gốc bắt buộc để đăng ký. CLP cho rằng tất cả các tài liệu gốc đã bị tịch thu trong một cuộc đột kích của cảnh sát vào năm 2017, điều này đã cản trở khả năng đáp ứng các yêu cầu đăng ký của họ.[25] Sau đó, sự sự gây phiền đối với các thành viên của Đảng này vẫn tiếp tục thông qua các phương tiện tài chính. Vào tháng 7 năm 2024, Chủ tịch CLP Teav Vannol đã bị kết tội phỉ báng khi chỉ trích Thủ tướng Hun Manet và bị phạt 1,5 triệu đô la.[26]
Sự thao túng bầu cử đã gây bất lợi hơn nữa cho phe đối lập. Ví dụ, trong cuộc bầu cử xã năm 2022, các trường hợp phiếu bầu bị mất, phiếu bầu bổ sung không giải thích được và việc thường xuyên sửa chữa và xóa bỏ trong số phiếu bầu không phải là chưa từng nghe thấy, nhưng NEC hầu như không có hành động nào để ngăn chặn điều này.[27] Nhìn chung, điều này mang lại cho CPP một lợi thế đáng kể so với các đối thủ chính trị của mình, làm suy yếu khả năng cạnh tranh công bằng của phe đối lập trong các cuộc bầu cử.
Kiểm soát phương tiện truyền thông độc lập
Việc phá hoại các cuộc bầu cử đa đảng đã được tăng cường hơn nữa do CPP kiểm soát chặt chẽ hơn đối với phương tiện truyền thông độc lập, đặc biệt là với những nỗ lực củng cố quyền lực sau cuộc bầu cử năm 2013. Chính phủ CPP đã hướng một cách có hệ thống vào một mục tiêu là các phương tiện truyền thông độc lập, các nhà báo và lĩnh vực kỹ thuật số để kiểm soát các câu chuyện về trách nhiệm giải trình của chính phủ. Điều này ảnh hưởng đến tính công bằng và khả năng cạnh tranh của các cuộc bầu cử bằng cách hạn chế luồng thông tin độc lập và hạn chế khả năng tương tác hiệu quả với công chúng của phe đối lập.
Vào tháng 5 năm 2008, đài phát thanh Angkor Ratha đã bị đóng cửa vì phát sóng các chương trình của phe đối lập mà không được chính phủ chấp thuận.[28] Vào thời gian diễn ra cuộc bầu cử năm 2018, đài truyền hình nhà nước TVK đã phân bổ 84% thời lượng phát sóng cho CPP, trong khi FUNCINPEC và SRP chỉ nhận được lần lượt 10% và 6%.[29]
Vào tháng 9 năm 2017, tờ Nhật báo Campuchia (The Cambodia Daily) – nổi tiếng với các bài báo điều tra và đưa tin chỉ trích về tham nhũng, vi phạm nhân quyền và các hoạt động của chính phủ – đã buộc phải đóng cửa sau khi bị yêu cầu nộp thuế 6,3 triệu đô la Mỹ.[30] Đảng này bị cho là có động cơ chính trị dựa trên kết quả của cuộc bầu cử năm 2013 và trước đấy là cuộc bầu cử năm 2018.[31]
Chính phủ cũng nhắm vào Đài Á Châu Tự Do (RFA) và Đài Tiếng Nói Hoa Kỳ (VOA), với mục đích thắt chặt hơn nữa việc kiểm soát các nguồn tin tức độc lập chỉ trích CPP. Chính quyền đã ra lệnh đóng cửa hơn một chục đài phát thanh phát sóng chương trình RFA và VOA, để hạn chế đáng kể quyền tiếp cận thông tin khách quan, đặc biệt là ở các vùng nông thôn.[32] Nếu như RFA đã ngừng hoạt động tại Campuchia do bị quấy rầy và đe dọa pháp lý nhưng vẫn tiếp tục đưa tin từ Hoa Kỳ, thì VOA vẫn hoạt động nhưng phạm vi tiếp cận bị thu hẹp.[33]
Vào tháng 2 năm 2023, Đài Tiếng nói Dân chủ (VOD) bị đóng cửa sau khi đưa tin về một vụ việc gây tranh cãi liên quan đến con trai của Thủ tướng Hun Manet trong bối cảnh trận có động đất chết người ở Thổ Nhĩ Kỳ cùng năm. Báo cáo đề cập rằng Hun Manet đã phê duyệt một gói viện trợ trị giá 100.000 đô la. Hun Sen tuyên bố rằng câu chuyện này không chính xác và cáo buộc VOD đã phát tán thông tin sai lệch nhằm làm suy yếu an ninh quốc gia.[34]
Cổng Internet quốc gia (NIG), vốn được thành lập tại Campuchia vào năm 2021, là một công cụ quan trọng trong nỗ lực kiểm soát và điều chỉnh môi trường truyền thông của chính phủ, mặc dù cho đến nay cổng này vẫn chưa được triển khai đầy đủ. Bằng cách tập trung tất cả lưu lượng truy cập internet thông qua một cổng do nhà nước kiểm soát, NIG cho phép chính phủ giám sát, lọc và hạn chế quyền truy cập vào các trang web cụ thể,[35] từ đó cung cấp một cơ chế để hạn chế phạm vi tiếp cận của phương tiện truyền thông độc lập và kiểm soát việc phổ biến thông tin. Do đó, tầm quan trọng của NIG nằm ở khả năng hạn chế quyền truy cập vào nội dung chỉ trích chính phủ, từ đó củng cố khả năng định hình diễn ngôn trước công chúng của nhà nước. Sự kiểm soát này đặc biệt có tác động trong các giai đoạn nhạy cảm về mặt chính trị, chẳng hạn như bầu cử, khi quyền lực tác động đến dư luận và quản lý các bài tường thuật trên phương tiện truyền thông có thể ảnh hưởng trực tiếp đến kết quả bầu cử.
Kết luận
Kể từ năm 1997, chính phủ do CPP lãnh đạo của Campuchia đã làm suy yếu nghiêm trọng các cuộc bầu cử đa đảng. Ban đầu, sự xói mòn này được đánh dấu bằng bạo lực chính trị công khai nhằm chống lại các nhân vật đối lập, nhưng sau đó đã chuyển sang các chiến thuật tinh vi hơn, bao gồm sửa đổi luật bầu cử, sự gây phiền đối với các đối thủ chính trị và kiểm soát chặt chẽ các phương tiện truyền thông. Kết quả là, trong khi các cuộc bầu cử ở Campuchia vẫn duy trì cấu trúc đa đảng rõ ràng, thì phe đối lập lại bị từ chối một cách có hệ thống cơ hội thực sự tham gia vào cuộc đua bầu cử. Sự thao túng này đã cho phép CPP tự khẳng định mình là lực lượng chính trị thống trị và kìm hãm các hoạt động dân chủ.
Cộng đồng quốc tế đã phản ứng bằng sự lên án rộng rãi và kêu gọi giải trình, họ bày tỏ mối quan ngại sâu sắc về quyền tự do báo chí và không gian ngày càng thu hẹp cho sự những chính kiến bất đồng. Những nỗ lực hiện nay đang hướng vào việc vận động và hỗ trợ các sáng kiến về xã hội dân sự. Tuy nhiên, hiệu quả của những nỗ lực này vẫn chưa chắc chắn, vì Đảng cộng sản Trung Quốc vẫn tiếp tục chống lại tác động bên ngoài để duy trì quyền lực của mình.
Marc Piñol Rovira, Asia Centre
NOTES
[1] National Election Committee of Cambodia (NEC) (2023) ‘តារាងលទ្ធផលផ្លូវការនៃការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ នីតិកាលទី៧ ឆ្នាំ២០២៣ ថ្ងៃអាទិត្យ ទី២៣ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០២៣ [Official results of the 7th National Assembly Election 2023, Sunday, July 23, 2023]’, NEC, at: https://www.nec.gov.kh/khmer/content/7257.
[2] United States Institute of Peace (2000) ‘Final Act of the Paris Conference on Cambodia’, United States Institute of Peace, at: https://www.usip.org/sites/default/files/file/resources/collections/peace_agreements/final_act_10231991.pdf.
[3] Sorpong Peou (1998) ‘Hun Sen’s Pre-emptive Coup: Causes and Consequences’, Southeast Asian Affairs: 86–102, at: http://www.jstor.org/stable/27912198.
[4] Sorpong Peou (1998) ‘Cambodia in 1997: Back to Square One?’, Asian Survey 38(1): 69–74, at: https://doi.org/10.2307/2645469.
[5] Peter M. Manikas and Eric Bjornlund (1998) ‘Cambodia’s 1998 Elections: The Failure of Democratic Consolidation’, New England Journal of Public Policy 14(1): 145–160, at: https://scholarworks.umb.edu/nejpp/vol14/iss1/11.
[6] Bureau of Democracy, Human Rights, and Labor, US Department of State (1999) ‘Cambodia Country Report on Human Rights Practices for 1998’, US Department of State, at: https://1997-2001.state.gov/global/human_rights/1998_hrp_report/cambodia.html.
[7] Human Rights Watch (2003) ‘The Run-Up to Cambodia’s 2003 National Assembly Election: Political Expression and Freedom of Assembly under Assault’, Human Rights Watch, at: https://www.hrw.org/legacy/backgrounder/asia/cambodia/cambodia061203.pdf.
[8] Radio Free Asia’s Khmer Service (2008) ‘Khmer Journalist, Son, Shot Dead’, Radio Free Asia, at: https://www.rfa.org/english/news/cambodia/shooting-07122008181034.html.
[9] “Constitution of the Kingdom of Cambodia, 1993” (2008), Constitute Project, at: https://constituteproject.org/constitution/Cambodia_2008.
[10] Benjamin Lawrence (2022) ‘Cambodia’s constitutional amendments: Consolidating control and securing succession plans’, ConstitutionNet, at: https://constitutionnet.org/news/cambodias-constitutional-amendments-consolidating-control.
[11] Transparency International Cambodia (2013) Final Election Observation Report on cambodia’s 2013 National Election, Phnom Penh: Transparency International Cambodia, at: https://ticambodia.org/library/wp-content/files_mf/1438020883TICsReporton2013NationalElection.pdf.
[12] “Law on the Election of Members of the National Assembly” (1997), NEC, at: https://www.nec.gov.kh/english/sites/default/files/LEMNA.pdf.
[13] “Law on the Amendment of the Election Law” (2023), OpenDevelopment Cambodia, at: https://data.opendevelopmentcambodia.net/laws_record/law-on-the-amendment-of-the-election-law/resource/74985feb-ed3f-475f-b064-bbbf9d9284e5; Ros, Sophea (2023) ‘Cambodia’s amended election law weakens opposition ahead of General Election’, Bower Group Asia, at: https://bowergroupasia.com/cambodias-amended-election-law-weakens-opposition-ahead-of-general-election.
[14] Sopheng Cheang (2023) ‘Cambodian lawmakers approve changes to election law that disqualify candidates who don’t vote’, AP News, at: https://apnews.com/article/cambodia-election-law-amendment-opposition-7c3b279d30dead4520966c64cc9ebbef
[15] NEC (2013) ‘លទ្ធផលនៃការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ដ្រ នីតិកាលទី៥ ឆ្នាំ២០១៣ (ថ្ងៃទី២៨ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៣) [Results of the 5th National Assembly Election 2013 (July 28, 2013)], NEC, at: https://www.nec.gov.kh/khmer/category/317.
[16] Pav Suy (2015) ‘Hun Sen slams Rainsy’s election accusation’, Khmer Times, at: https://www.khmertimeskh.com/58905/hun-sen-slams-rainsys-election-accusation.
[17] BBC News (2015) ‘Sam Rainsy: Wanted Cambodian opposition chief delays return’, BBC News, at: https://www.bbc.com/news/world-asia-34835121.
[18] BBC News (2016) ‘Cambodian activist Kem Ley shot dead in Phnom Penh’, BBC News, at: https://www.bbc.com/news/world-asia-36757370.
[19] Sun Narin (2017) ‘Rainsy’s resignation leaves questions lingering over Cambodian politics’, VOA Cambodia, at: https://www.voacambodia.com/a/rainsy-resignation-leaves-questions-lingering-over-cambodian-politics/3721241.html.
[20] Prak Chan Thul (2023) ‘Cambodian opposition figure Kem Sokha sentenced to 27 years of house arrest’, Reuters, at: https://www.reuters.com/world/asia-pacific/cambodian-opposition-figure-kem-sokha-sentenced-27-years-treason-2023-03-03.
[21] Office of the United Nations High Commissioner for Human Rights (OHCHR) (2023) ‘Cambodia: UN experts condemn verdict against opposition leader Kem Sokha’, OHCHR, at: https://www.ohchr.org/en/press-releases/2023/03/cambodia-un-experts-condemn-verdict-against-opposition-leader-kem-sokha.
[22] BBC News (2017) ‘Cambodia top court dissolves main opposition CNRP party’, BBC News, at: https://www.bbc.com/news/world-asia-42006828.
[23] NEC (2018) ‘លទ្ធផលផ្លូវការ នៃការបោះឆ្នោតជ្រើសតាំងតំណាងរាស្ត្រ នីតិកាលទី៦ ឆ្នាំ២០១៨(ថ្ងៃទី២៩ ខែកក្កដា ឆ្នាំ២០១៨) [Official results of the 6th National Assembly Election 2018 (July 29, 2018)]’, NEC, at: https://www.nec.gov.kh/khmer/category/186.
[24] AP (2023) ‘Cambodia’s only major opposition party is barred from running in July elections’, The Guardian, at: https://www.theguardian.com/world/2023/may/16/cambodias-only-major-opposition-party-is-barred-from-running-in-july-elections.
[25] Lors Liblib and Han Noy (2023) ‘Cambodia’s main opposition party disqualified from July’s national election’, VOA News, at: https://www.voacambodia.com/a/cambodia-s-main-opposition-party-disqualified-from-july-s-national-election/7095320.html.
[26] Reuters (2024) ‘Cambodian politician fined $1.5 mln for defamation after democracy criticism’, Reuters, at: https://www.reuters.com/world/asia-pacific/cambodian-politician-fined-15-mln-defamation-after-democracy-criticism-2024-07-25.
[27] Andrew Califf and Khuon Narim (2023) ‘“Irregularities” in Commune Election vote tallying raise concerns about national elections, NGO says’, CamboJA News, at: https://cambojanews.com/irregularities-in-commune-election-vote-tallying-raises-concerns-about-national-elections-ngo-says; Elaine Pearson (2024), Letter to the NEC Chairman Regarding Alleged Intimidation and Vote Buying in February 25, 2024 Senate Election, Human Rights Watch, at: https://www.hrw.org/news/2024/04/03/letter-nec-chairman-regarding-alleged-intimidation-and-vote-buying-february-25-2024.
[28] Sam Borin, Or Phearith, and Mayarith (2008) ‘Cambodia closes radio station’, Radio Free Asia, at: https://www.rfa.org/english/news/cambodia/cambodia_media-05302008113811.html.
[29] Hana Krupanská and Marc Livsey (2008) Cambodia National Assemblt Election 27th July 2008: Report on the International Election Observation Mission ANFREL, Bangkok, Thailand: Asian Network for Free Elections, at: https://anfrel.org/wp-content/uploads/2012/02/2008_cambodia.pdf.
[30] Kristi Eaton (2017) ‘The Cambodia Daily newspaper closes over disputed Tax Bill’, NBC News, at: https://www.nbcnews.com/news/asian-america/cambodia-daily-newspaper-closes-over-disputed-tax-bill-n799671.
[31] Aun Chhengpor (2017) ‘Shutdown of prominent Cambodia newspaper fuels fears of government crackdown ahead of elections’, VOA Cambodia, at: https://www.voacambodia.com/a/fearless-newspaper-closure-marks-declaration-of-post-truth-era-in-cambodia/4017429.html.
[32] Cambodian League for the Promotion and Defense of Human Rights (LICADHO) (2017) ‘Restricting critical voices on Cambodian airwaves’, LICADHO, at: https://www.licadho-cambodia.org/articles/20170909/148/index.html.
[33] Kann Vicheika (2017) ‘Radio Free Asia closes reporting hub, Cambodians miss “critical” coverage”, VOA Cambodia, at: https://www.voacambodia.com/a/radio-free-asia-closes-reporting-hub-cambodians-miss-critical-coverage/4033504.html.
[34] Kelly Ng (2023) ‘Cambodia’s Hun Sen shuts down independent media outlet Voice of Democracy’, BBC News, at: https://www.bbc.com/news/world-asia-64621595.
[35] Asia Centre (2021) Internet Freedoms in Cambodia: A Gateway to Control, Bangkok, Thailand; Asia Centre and International Center for Not-for-Profit Law, at: https://asiacentre.org/wp-content/uploads/Internet-Freedoms-in-Cambodia-A-Gateway-to-Control.pdf.