Nền tảng tham gia đã thay đổi trong bối cảnh số hóa tăng trưởng nhanh chóng
Công nghệ kỹ thuật số và internet đã thay đổi cách chúng ta đang sống cũng như cách chúng ta kết nối và tương tác theo hướng vượt qua các ranh giới vật lý. Bất chấp điều kiện địa lý quần đảo của mình, công dân Indonesia được kết nối với nhau; ít nhất 78,5% tổng số người dùng internet của Indonesia sử dụng ít nhất một nền tảng truyền thông xã hội (Kemp, 2023). Công nghệ kĩ thuật số và internet cũng đã thay đổi sự tham gia chính trị ở Indonesia. Hơn bao giờ hết, người dân được phép, ngay cả khi không được khuyến khích, trực tiếp nói lên nguyện vọng của mình thông qua mạng xã hội. Sẽ luôn có những tin tức, ý kiến hoặc câu chuyện được chia sẻ và thảo luận hàng ngày với tốc độ khiến chúng ta tự hỏi liệu các diễn ngôn trên các nền tảng kỹ thuật số này có hiệu quả hay không và liệu chúng có ít ý nghĩa hơn nhiều không.
Sự tham gia kỹ thuật số mở ra những cơ hội to lớn để mọi người tích cực tham gia bày tỏ ý kiến trong thế giới ảo. Nó thậm chí còn đang định hình quỹ đạo tương lai của nền dân chủ, điều có thể không thể thực hiện được trong lĩnh vực tương tự. Đồng thời, chính quyền địa phương đang cố gắng bắt kịp những xu hướng kỹ thuật số này. Indonesia, cùng với các quốc gia châu Á – Thái Bình Dương khác, cũng đã trải qua “sự bùng nổ thành phố thông minh” (Equinix, 2019), bằng chứng là việc các chính quyền thành phố áp dụng số hóa đa dạng để cải thiện dịch vụ công. Các kênh truyền thông xã hội và trang web của chính phủ được sử dụng để phổ biến thông tin và xã hội hóa các chương trình và quy định nhằm tiếp cận nhiều đối tượng hơn. Với số lượng nền tảng kỹ thuật số được mỗi chính quyền địa phương tạo ra nhờ xây dựng thành phố thông minh, người ta có thể tự hỏi các nền tảng chính phủ này hiệu quả như thế nào trong việc thu hút công chúng tham gia.
Không thể phủ nhận, sự tăng trưởng nhanh chóng của số hóa và sử dụng internet đã tác động đến việc thay đổi sự tham gia chính trị ở Indonesia. Ngay cả chính quyền trung ương cũng đã ban hành luật 19/206 về công nghệ thông tin và giao dịch điện tử (UU ITE), luật đầu tiên của Indonesia về công nghệ thông tin và kỹ thuật số; luật này gây ra tranh cãi và xung đột trong quá trình thực thi bởi vì nó thường được sử dụng để làm im lặng những sự phản đối chính phủ và chính quyền. Đầu năm 2023, một người sáng tạo nội dung Tiktok trẻ tuổi đã bị báo cảnh sát sau khi đăng bài chỉ trích việc phát triển thành phố ở tỉnh Lampung với cáo buộc “diễn ngôn có tính hằn thù” và vi phạm luật UU ITE. Mặc dù không phát hiện hành vi vi phạm hình sự nào và nam thanh niên này hiện đã được trắng án, nhưng đây là một ví dụ về một trong nhiều trường hợp sử dụng mạng xã hội để truyền đạt nguyện vọng. Tuy nhiên, các hạn chế vẫn tồn tại ở những không gian được cho là cho phép tự do ngôn luận.
Suy ngẫm về cách người dân và chính phủ tận dụng số hóa làm nền tảng cho sự tham gia, một câu hỏi đặt ra là những nỗ lực này đã thay đổi cách chúng ta tương tác với chính quyền địa phương và thay đổi xu hướng tạo ra một thành phố tốt hơn cho tất cả mọi người ở mức độ nào?
Không gian được mời và không gian được phát minh
Khi xem xét cách thức quản lý đô thị đã phản ứng như thế nào đối với sự phát triển nhanh chóng của các nền tảng kỹ thuật số, thì các cách tiếp cận tương phản về sự tham gia đã trở nên rõ rang, chúng làm sáng tỏ khái niệm không gian được mời và không gian được phát minh.
Chính phủ Indonesia kết hợp việc phân cấp quản lý, lập kế hoạch và lập ngân sách thông qua một quy trình từ dưới lên được gọi là musrenbang (musyawarah perencanaan pembangunan). Đây là thông lệ lập ngân sách tham gia ở Indonesia nhằm xây dựng các kế hoạch phát triển quốc gia và khu vực, nhằm mời gọi các học giả, những người thực hành, các cộng đồng và các công dân từ khu dân cư cấp thấp hơn đến khu dân cư cấp thành phố để trình đảm bảo mối liên kết giữa các chương trình của chính phủ và nhu cầu của người dân. Musrenbang đóng một vai trò không thể thiếu trong việc thúc đẩy các không gian được mời gọi cho quản lý đô thị mặc dù có nhiều mức độ tham gia khác nhau trên toàn thành phố.
Sự tham gia có chọn lọc đã thể hiện rõ ở một số thành phố với mức độ linh hoạt khác nhau trong thủ tục lựa chọn, với lý do phổ biến nhất là do nguồn ngân sách sẵn có. Một số thành phố văn hóa tập hợp được các cộng đồng mạnh mẽ, chẳng hạn như Surakarta, họ tìm cách tham gia bằng cách tích lũy ngân sách tự nguyện, quyên góp hoặc hay kết hợp ngân sách trách nhiệm xã hội của doanh nghiệp (CSR). Trong khi đó, các thành phố đô thị có cơ sở hạ tầng tốt hơn, như Bandung và Surabaya, đã áp dụng công nghệ vào diễn đàn và biến nó thành e-musrenbang để khuyến khích sự tham gia của người dân nhiều hơn và thúc đẩy tính minh bạch thông qua việc tận dụng công nghệ kỹ thuật số.
Dù công chúng đánh giá cao Musrenbang bao nhiêu thì sự hoài nghi trong số họ càng trở nên rõ ràng. Diễn đàn vẫn được coi là một quá trình mang tính biểu tượng của việc lập kế hoạch có sự tham gia, trong đó sự tham gia của cộng đồng, nếu không bị hạn chế, là chính thức. Nó liên quan đến một bộ phận cộng đồng, một nhóm ưu tú, thường là những người phù hợp với chương trình nghị sự của chính phủ. Kết quả là, musrenbang có thể cản trở sự tham gia của cộng đồng và hạn chế sự đại diện của nhiều tiếng nói cộng đồng. Đối với e-musrenbang, trên thực tế, nền tảng này được coi là bằng chứng đơn thuần về việc các chính quyền đô thị áp dụng khái niệm thành phố thông minh. Việc triển khai vẫn chưa phù hợp với mục đích ban đầu và tính bền vững của nền tảng cần được đánh giá.
Để đối phó với những hạn chế của các địa điểm chính thức như musrenbang, cũng như sự thay đổi rộng rãi hơn về bản chất của sự tham gia chính trị, đặc biệt là trong giới trẻ, một cách tiếp cận mang tính nổi dậy đối với việc lập kế hoạch đã xuất hiện (Holston, 2014). Các cá nhân trẻ thường tham gia vào chính trị đô thị bên ngoài các lĩnh vực tham gia được chính phủ chỉ đạo. Ví dụ, ở Surakarta, Trung Java, một diễn đàn công dân (hay Diễn đàn Kota) được thành lập một cách không chính thức để giải quyết các vấn đề hoặc chính sách đang phát triển trong thành phố. Nguyện vọng của người dân được truyền tải thông qua mạng xã hội, báo chí hoặc các sự kiện đặc biệt nhằm nâng cao nhận thức. Ở các thành phố lớn, việc tìm thấy các cuộc thảo luận công khai trực tuyến và ngoại tuyến hàng năm do cộng đồng địa phương tổ chức thậm chí còn phổ biến hơn, từ nhà ở, giao thông công cộng và các vấn đề chính trị đến tác động của biến đổi khí hậu đối với thành phố. Những diễn đàn này có tiềm năng to lớn trong việc cung cấp thông tin cho người dân về các mối quan ngại, tăng cường khả năng tham gia vào các cuộc thảo luận về đô thị và thậm chí cùng định hình chủ đề của cuộc trò chuyện.
Một nền tảng thảo luận hàng năm về diễn ngôn đô thị và mở cửa cho công chúng là Diễn đàn Xã hội Đô thị (USF). Kể từ năm 2013, USF đã là một nền tảng cung cấp không gian mở và toàn diện để trao đổi kiến thức, tranh luận ý tưởng và kết nối giữa các tổ chức xã hội dân sự, nhà hoạt động, học giả và sinh viên làm việc về các vấn đề đô thị cấp bách. Cuối cùng, diễn đàn thực sự là một không gian công cộng và dân chủ để mọi người đưa ra những ý tưởng thay thế và tưởng tượng ‘Một thành phố khác là có thể thực hiện được!’ (urbansocialforum.or.id). Diễn đàn ngoại tuyến này là một không gian do đô thị được phát minh, nó cho phép mọi người tham gia vào các cuộc thảo luận về đô thị mà họ quan tâm.
Thật không may, không gian tham gia được phát minh cũng có những mặt hạn chế của nó. Ngày càng có nhiều lo ngại về cách xây dựng mối liên hệ giữa hoạt động trực tuyến và hoạch định chính sách thực tế, điều này vẫn chủ yếu diễn ra ngoại tuyến (Zhang, 2013). Mặc dù các nền tảng kỹ thuật số cho phép mọi người nói lên mối quan ngại của mình về phát triển đô thị, nhưng mức độ ảnh hưởng của chúng đến sự thay đổi trong thế giới thực vẫn còn đang gây tranh cãi. Một trong những kịch bản hay nhất đã xảy ra khi Lentera Indonesia khởi xướng một bản kiến nghị trực tuyến vào năm 2016 ủng hộ việc thảo luận và phê chuẩn Luật Tội phạm Bạo lực Tình dục của Hạ viện Indonesia (Change.org, 2016). Kiến nghị này cuối cùng đã thắng và sau hơn 6 năm vận động, Indonesia đã phê chuẩn luật này vào năm 2022.
Đáng tiếc là thành tích này vẫn chưa phổ biến, ngay cả đối với các nền tảng kỹ thuật số do chính phủ tạo ra. Một số thành phố ở Indonesia có trang web dịch vụ khiếu nại của công dân, nhưng không phải tất cả đều được theo dõi. Chính phủ nên điều chỉnh những khiếu nại này cho phù hợp với kế hoạch của thành phố trong một năm ngân sách cụ thể, việc này mất nhiều thời gian để xử lý và đòi hỏi ý chí chính trị cao độ của thị trưởng điều hành. Điều này có thể dẫn đến sự hoài nghi về chính trị (Kersting & Cronqvist, 2005) và thậm chí là sự thiếu gắn kết giữa các công dân.
Quan sát tất cả những hiện tượng đó, con người nên đứng ở đâu trong không gian mạng đầy tranh chấp này?
Cùng thực hiện những hành động ý nghĩa
Quá trình số hóa đã nhấn mạnh sự căng thẳng giữa không gian tham gia được mời và không gian tham gia được phát minh, từ đó dẫn đến việc là sự tham gia chỉ có tính biểu tượng. Mặc dù phần lớn công dân Indonesia có quyền truy cập internet, với các kỹ năng và bản sắc xã hội khác nhau, nhưng chúng ta phải nhận thức được khả năng bị loại trừ mà nền tảng kỹ thuật số mang lại; nó đem lại nhiều sự phức tạp hơn cho việc nền tảng hóa sự tham gia so với những gì chúng ta thấy. Nói một cách hình tượng, đối với Lairana (một phụ nữ khuyết tật ở miền đông Indonesia, nơi chưa có tháp điện và truyền thông) hoặc Kei (một người không thuộc một trong hai bản sắc giới tính truyền thống, chưa được nhà nước thừa nhận danh tính và trải nghiệm sự kỳ thị xã hội), thì việc tham gia quản lý đô thị trong khi xem xét tính đại diện cho những bản sắc giao nhau như thế là điều đặc biệt khó hiểu, chưa kể đến khía cạnh kỹ thuật số của nó.
Về mặt nhận thức, mặc dù thông tin lan truyền qua các trang web tin tức và mạng xã hội, nhưng người dân vẫn thấy khó khăn hơn trong việc phân biệt đâu là sự thật, đâu là nửa sự thật và đâu là sai sự thật vì sự thật bị những người theo dõi của chính phủ làm mờ đi (Nugroho & Wihardja, 2023). Tuy nhiên, nhiều nền tảng độc lập, tiến bộ hơn do thanh niên kiểm soát đã xuất hiện để chống lại những câu chuyện phổ biến và đưa ra những câu chuyện từ thực tế. Kolektif Agora, một phương tiện truyền bá ý tưởng, một cơ quan tranh luận và báo chí công dân, là một ví dụ khuyến khích quyền tự do ngôn luận trong một phương tiện truyền thông chính thống vốn bão hòa và bị quản lý chặt chẽ. Một nền tảng khác, Bijak Memilih, do nhóm Chính sách tư duy và Điều gì phía trước, Indoensia (WIUI) khởi xướng và do một phụ nữ trẻ lãnh đạo để thông báo cho người dân về chương trình nghị sự và hồ sơ theo dõi chính trị của các ứng cử viên tổng thống và các đảng phái chính trị ủng hộ họ.
Việc tham gia, dù nghe có vẻ phức tạp đến đâu, cũng cần được chính phủ tạo điều kiện thuận lợi nếu muốn tạo ra những thay đổi cơ bản. Nhắc lại quy định nói trên (UU ITE), công nghệ kỹ thuật số không phải là công cụ trung lập nhưng có thể tái tạo các mô hình loại trừ, tùy thuộc vào cách chúng được thiết lập và quản lý (Polgar, 2010). Luật như vậy khiến công dân Indonesia phải tự kiểm duyệt ý kiến của mình trước khi công bố rộng rãi vì nỗi lo sợ về những gì đã xảy ra với người sáng tạo nội dung TikTok trước đó cũng sẽ xảy ra với họ. Sự đàn áp thường dẫn đến sự không hài lòng với sự phát triển đô thị – làm thế nào các thành phố có thể cung cấp những gì người dân cần nếu tiếng nói của họ bị cấm?
Về những vấn đề này, nên hình dung một cách tiếp cận hợp tác hơn để thiết kế các nền tảng cho sự tham gia, bắt đầu bằng việc thúc đẩy sự hiểu biết chung giữa người dân và chính phủ về cách cả hai bên đều mong muốn tham gia vào quá trình kiến thiết thành phố, chia sẻ về động lực, về rào cản và yếu tố hỗ trợ của cả hai bên. Người dân phải được trao quyền với kiến thức về quyền và trách nhiệm của họ đối với thành phố. Ví dụ, kể từ năm 2015, Quỹ Kota Kita đã khởi xướng một chương trình mang tên Học viện Công dân Đô thị, một trải nghiệm giáo dục thực tế giúp trao quyền cho thanh niên phát triển các giải pháp có ý nghĩa cho các vấn đề thực tế của đô thị (kotakita.org) bằng cách khai sáng cho giới trẻ về chủ nghĩa hoạt động, quyền công dân, bằng cách vận động cho chính sách quan trọng cũng như hỗ trợ họ khởi xướng phong trào quy mô trong một khu phố hoặc quy mô toàn thành phố. Đồng thời, chính quyền địa phương nên nâng cao năng lực để giải quyết nhu cầu của người dân, bao gồm cả việc tạo ra các nền tảng đáp ứng nhu cầu của người dân.
Hơn nữa, việc hợp tác sản xuất các nền tảng kỹ thuật số giữa chính phủ và người dân có thể tạo ra niềm tin và thúc đẩy sự tham gia. Nhiều đổi mới dân chủ hơn xuất hiện, kết hợp các hình thức tham gia mang tính đại diện thông thường với các công cụ tham gia trực tiếp và có chủ ý. Ngoài ra, còn có sự kết hợp giữa các công cụ ngoại tuyến và trực tuyến (Kersting, 2013). Sự tham gia cũng phải phù hợp với tính toàn diện, nghĩa là sự tham gia không chỉ mang tính biểu tượng và dành riêng cho những người tham gia được chọn mà còn ghi nhận tính chất giao thoa của các công dân (ví dụ: tuổi, giới tính, khả năng, tình trạng di cư). Những điều này cần được hỗ trợ bởi cam kết của chính phủ, nếu như không nói là cần được chính thức hóa thông qua chính sách, với áp lực cứng rắn trong việc thực thi chính sách một cách đầy đủ.
Mọi công dân đều có quyền định hình thành phố của mình. Việc công nhận quyền lấy lại thành phố như một không gian tập thể sẽ là điều cần thiết để tạo ra các cuộc thảo luận và vận động có chủ đích trong thành phố. Bằng cách cung cấp thông tin và trao quyền cho công dân, có thể chia sẻ tầm nhìn về một tầm nhìn về thành phố kiểu mẫu cho tất cả mọi người.
Asri Septarizky & Hasanatun Nisa Thamrin
Kota Kita Foundation, https://kotakita.org/
Banner: Jakarta, Indonesia – May, 2023: A number of people are using their smartphones on the streets of Jakarta. Abdlh Syamil, Shutterstock
References:
Change.org. (2016, May 3). Sahkan UU Penghapusan kekerasan Seksual. #MulaiBicara #GerakBersama. Retrieved from Change.org: https://www.change.org/p/dpr-ri-sahkan-uu-penghapusan-kekerasan-seksual-mulaibicara
Equinix Editor. (2019, May 6). Why Are Smart Cities Booming in Asia Pacific? Retrieved from Equinix Interconnections: https://blog.equinix.com/blog/2019/05/06/why-are-smart-cities-booming-in-asia-pacific
Holston, J. (2014). ‘Come to the Street! Urban Protest, Brazil 2013’, Anthropological Quarterly, Vol. 87, No. 3, pp. 887-900.
Kemp, S. (2023, February 9). Digital 2023: Indonesia. Retrieved from Data Reportal: https://datareportal.com/reports/digital-2023-indonesia
Kersting, N. (2013) ‘Online participation: from ‘invited’ to ‘invented’ spaces’, Int. J. Electronic Governance, Vol. 6, No. 4, pp.270–280
Nugroho, Y., & Wihardja, M. M. (2023, October 9). Preventing Indonesia’s “Digitalised” Democracy from Backsliding. Retrieved from Fulcrum: Analysis on Souteast Asia: https://fulcrum.sg/preventing-indonesias-digitalised-democracy-from-backsliding/
Zhang, W. (2013). Redefining youth activism through digital technology in Singapore. In Digital Activism in Asia Reader edited by Nishant Shah, Puthiya Purayil Sneha, and Sumandro Chattapadhyay, Meon Press, Luneberg, 235 – 256